Жомарт ОМАРОВ: “Өз ісіңді сүйіп атқарғаннан асқан бақыт жоқ”

– Жомарт Жақсылықұлы, сіздің есіміңіз өңір жұртшылы­ғына жақсы таныс. Жерді несі­бе көзіне айналдырған диқан­сыз. Бұл саланы таңдауыңыз­дың сыры неде?

– Диқан боламын деп еш ой­ламаған едім. Бұл кәсіпті тағдыр­дың сыйы деп білемін. Әкем Жақ­сылық – жер төсін емген шаруа адамы. Еңбек Қызыл Ту орденін иеленген, адал еңбекті өмірінің мә­ніне айналдырған. Келмеске кет­кен кеңес өкіметі құрамында болған он бес республиканың ди­қандары арасында үздік атанған.

Өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдары еңбек ада­мы­на деген құрмет ерекше болды ғой. Сауыншы, малшы, диқан, жүр­гізуші, механизаторлар сый-құрметке бөленіп, қашан да төр­ден орын алатын. Ес білгелі есті­ген әңгімем, үйде дастарқан ба­сын­да отырғанда айтылатын бас­ты тақырып егіншілік болатын. Мы­салы, Қостанай облысында ауыл шаруашылығы саласын да­мытуға үлес қосқан атақты меха­низатор, тың игеруші, еңбек арда­г­ері Кәмшат Дөненбаева, еңбек жолын Жамбыл ауданындағы “Баян” ұжымшарынан бастаған комбайншы Құрманғали Сұраға­нов, “Благовещенка” кеңшарын­да тракторшы болған Төлебай Мұс­та­фин, “Заградов”, “Тораң­ғұл”, “Киров” кеңшарларын бас­қарған Есім Шайкин Социалистік Еңбек Ері атанды. Бұл – атақ-дә­режеңді көтермесе де, мақсат-мүддеге же­телемесе де, жұмысқа деген құш­тарлығыңды оятатын мо­тивация, ынталандыратын ма­ра­пат.

Біз бәріміз бірдей ғалым, ма­те­матик, физик болмаймыз, бар­лығынан академик шықпайды. Есекті құйрық-жалы бар екен деп бәйгеге қоспайсың ғой. Сол сияқ­ты әрбір адам өзінің қабілетіне сай мамандықты таңдап, соған бейімделуі керек.

Мен егіншілікті жайдан-жай таң­дағаным жоқ. Осы кәсіпті игер­сем деген ұмтылыс пен сүйіс­пеншілік мені осы салаға алып келді. Бала кезімізден кезекпен қой бағып, қолымызға шалғы алып, шөп шауып өскен ұрпақ өкі­лі болғандықтан, салық органы­нан жан рахатын таппай, ауыл ша­руашылығына бет бұрдым. Қазір қырда жүріп, көңілім сүйсінеді, кәсібімнен ләззат аламын. Өз ісің­ді сүйіп атқарғаннан асқан бақыт жоқ екен.

– Ғалымдардың айтуынша, егіннің бітік шығуына әсер ете­тін фактор көп. Соның бірі – жер­дің құнарлы болуы. Жер құ­нарынан айырылмау үшін не істеу қажет?

– Жерді тек қана табыс көзі деп ойлаған диқан ерте ме, кеш пе, міндетті түрде күйзеліске ұшырайды. Банкрот болады. Жер мен диқан қарым-қатынасы ана мен баланың байланысындай бо­луы шарт. Жерге ана деп қарауға міндеттіміз. Анаңа құрмет көрсет­кен­дей жерді аялай алсаң, Жер-Ананың баласына деген мейірімі еш­қашан сарқылмайды. Бала ма­хаббатың болмаса, саған жемісін бермейді.

Мен жермен тілдесемін. Егіс­тік басында отырып, топырақпен сөйлесемін, мұңымды шағамын. “Жер-Ана, Алла разы болсын са­ған. Жемісіңді бердің, рақмет. Міне, тынысыңды ашу үшін жыр­тып тастадым. Екі өкпең ашылып, дем алып жатсың. Дем ал. Ылғал­мен қанық. Алла жазса, келесі жылы тағы да жылы қойнауыңа дән түседі”, – деп балаша ерке­леймін.

Қызылжар – әлемдік нарықта са­палы бидайымен атағы шыққан өңір. Аграрлық ғылыммен, тер­минология ілімімен сөйлер бол­сақ, әр диқан өзіне тиесілі жерді ғы­лыми түрде зерттеп, сол жерге сай келетін, сол жердің өнімін арт­тыратын дүниелерді таба білуі керек.

Қазір ғылым дамыған. Әкем жұ­мыс істеген кезде егіннің сапа­лы шығуына кері әсерін тигізетін арамшөпті өсірмеуге арналған дә­ріні арнайы парашют шашса, қа­зірде химиялық заттардың бірне­ше түрі пайда болды. Тыңайт­қыштардың түр-түрі шығып жа­тыр. Егіншілікті дамытып, өніміміз әлемдік нарықта бәсекеге түсу үшін шығынын аз шығарып, ба­ғасын бір қалыпта ұстап, көлемін арттырып, сапасын биік қылуы­мыз керек. Топырақтың құрамын зерттейтін технология да бар. Бұ­рынғыдай жаңбырдың жауа­тынын, жаумайтынын бұлтқа қа­рап болжамайсың, алдағы ауа райының қалай болатынын 5-7 күн бұрын білуге болады.

– “Алдымен экономика, со­дан кейін саясат”, деген қағида бар. Бұл тұжырыммен келіс­пей­тін жандардың дені “ең ал­дымен мәдениет дамуы ке­рек”, – деген пікір айтады. Сіз қа­лай ойлайсыз?

– Бұл сөздің синонимі – адам­зат­тың екінші ұстазы Әбу Насыр Әл-Фарабидің “Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбие­сіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмі­рі­не қауіп әкеледі”, – деген нақылы ғой.

Журналист үшін журналис­тика, диқан үшін ауыл шаруашы­лығы, яғни, әркім қызмет ететін өз саласын өмір мәніне айналды­руға тырысып бағады. Менің түсі­ні­гімше, кез келген сала маңызды рөл атқарады.

“Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Жол да жоқ жарыместі жақсы демек”, – деп жырлаған асыл Абайдың өлеңін сараласақ, мә­де­ниет – жүрек, экономика – ақыл, саясат – қайрат болып тұр ғой. “Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, ғылым сол үшеуінің жөнін біл­мек”. Сондықтан үшеуін бір-бірінен бөліп-жармауымыз керек.

– Шекараның шебінде орна­ласқан өңірімізде көптеген ауыл­дар жойылып, жұрты ғана қалуда. Шаңырағы ортасына түскен елді мекендердің қата­рында біздің туған жеріміз Амангелді ауылы да бар. Ата-бабаларыңызға құтты қоныс болған жердің төмпешікке ай­налғанына жаныңыз сыздай­тын болар?

– Қазақта “бос жер жау шақы­рады”, деген сөз бар. “Шека­ра­шы” елді мекендердің жойылға­нына қарсымын. Сәл кейінге ше­гін­сем, кеңес үкіметінің келеңсіз тұстары өте көп болды. Ұлтқа да, мә­дениетке де зиян келтірді. 1931 жылы Амангелді ауылы құ­рылды. 1931 жылға дейін ол жер­ді қалың қазақ құтты мекеніне ай­налдырған еді.

1928 жылдары аштықты қол­дан жасап, халықты қинағанда ата-бабамыз Омар, Көбен, Бай­сымақ қыстауларында тұрып, өз әлінше ғұмыр кешті. Қыстау-қыстауда тұрған халықты ұжымдас­тыру саясаты жүріп, кеңес үкіметі шаруа жүргізудің жаңа жүйесін рет­теп, жаңа ауылдар құрды. Сонда атамыз “Шіркін-ай, Омар қыс­тауында кеңдікте жатушы едік. Ауыл деп тап-тар жерге тықты”, – деп туып-өскен жерін аңсайтын. Біз ата-бабамыздың қыстау мен жайлауда тұрғанына қайран қаламыз?

“Ауыл құрыды. Енді не бол­дық?” – деп емес, “Заманға сай қа­лай дамимыз? Елдікті, мемлекет­ті қалай сақтаймыз?” – деп ойла­нуымыз керек. Әрине, Амангел­дінің, сол сияқты талай елді ме­кеннің құрығанына жан ауырады.

2022 жылдың күзінде жазушы Сафуан Шәймерденовтің туға­ны­на 100 жыл толуына орай ұйым­дастырылған шараға қатысу үшін өңірімізге Тұрсын Жұртбай, Ұлық­бек Есдәулет, Бауыржан Жақып сияқты әдебиеттің бүгінгі алыпта­ры келді. Олар Амангелді ауылын аралап көрді. Сафекеңнің ауы­лының мүшкіл халге түскеніне алаңдады.

– Адамзат баласының да­муы үшін сын қажет. Шәкәрім ақын бір туындысында: “Сөк­кенің болсын – сүйгенің, дос­ты­ғың болсын – күйгенің, ащы тілмен тигенің, жоғалсын деп мін­дері”, – дейді ғой. Бірақ қа­зақ қоғамы сын естуге әлі де даяр емес сияқты көрінеді маған?

– Бұл – өте терең сұрақ. Тұң­ғиық, түбі жоқ. Жауабын филосо­фиядан іздейміз. Бұл сауалға жауап беру үшін тағы да Абай ата­мызға жүгінеміз.

“Көптің бәрін көп деме, көп те бөлек,

Көп ит жеңіп көк итті күнде жемек.

Ғадәләт пен мархамат – көп азығы,

Қайда көрсең, болып бақ соған көмек”, – дейді данышпан.

“Санасыз, ойсыз, жарым ес, өз ойында ар емес” деген ойын отыз жетінші қара сөзінде сабақ­тап: “Көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал”, – дейді.

“Мініңді тапса кім сынап,

Аяғына, бар, жығыл.

Қап, бəлем деп кекті ұнап,

Сақтай көрме ойға зіл!”, – деп

Шәкәрім атамыз Абайдың сөз астарына сүңги түседі.

Психологиялық құлдықтан шы­ға алмағандар сын естігенде те­рілеріне сыймай шатынап шыға келеді. Сынағанға өшігіп, тұла бойындағы құлдық синдромдар қалдығын сөзімен жоққа шыға­руға тырысып бақса да, ісімен қа­лай көрсеткенін аңғармай қа­лады.

Сыртқы сөзiң шын болса,

Iшiң толған жын болса,

Жүрегiңде мiн болса,

Айтқан сөзiң ем емес!” – деп Құдайбердінің баласы айтқандай қоғамды мен жаратқан жоқпын, сен де жаратқан жоқсың. Жаның ашып, ішің жылып, сынын айтып, мінін түзетуге ниеттенгеніңді көбі түсіне бермеген соң айтқан сөзің­нің салмағы болмайды екен.

Шәкәрімнің: “Біреудің мінін көргенше, Жамандығын терген­ше, Өз ойыңды мазалап, Өз бойыңды тазалап, Өзіңмен күрес өлгенше!” – деген сөзін көкейге түйіп, ғибрат алатындар некен-саяқ. Айналаңдағыларды сына­мас бұрын, кінәні өзінен іздемей­тіндер көп қазіргі қоғамда мін мен сын төңірегінде әңгіме қозғағаны­мыздың өзі қателік.

Басшылыққа – ақыл, жолдас­тық­қа – терең ой серік болғанда ғана адам өзіне өзі сыншы бола­ды екен. Өзін жаттай сынаған адам­ның биіктерден көрінетінін өмір өткелдері дәлелдейді емес пе?

– Сіз өлеңдері мен қара сөз­дерін саралап, талдап-талқылап жүрген Абай атамыздың көтерген келелі мәселелері әлі күнге дейін өзектілігін жойған емес. Данышпан қазақ жаста­рын орыс тілін меңгеруге үнде­ді. Ұлы тұлғаның бұл үндеуін тура мағынасында түсініп, тілі мен тегінен қағынан безген құ­ландай жеріп жүргендер бар. Бұған не дейсіз?

– Абайдың айтуынша, орыс тілінің пайдасын көруге тиіспіз. Егер ХХІ ғасырға қайта оралып келсе, ағылшын тілін меңгеруі­мізді талап етер еді.

Ғұламаның сол заманда орыс­ша оқыған қазаққа берген кеңесі мынадай: “Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, барша қазаққа соны үйре­тейік!”, “Орысша оқығандардың жәрдемімен орыстың озық жұмыс тәсілдерін түсініп көргендер және оларды үйренушілер көбейсе”, “ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз қорлығына көнбес едік”. Міне, қараңғы халық арасында өмір сүрген Абай ойшылдың арманы: қазаққа ұлық болып келгенде империяда бар заңды белінен басып, өз дегенін қалауынша жасай беретін отаршыл орыстың озбырлығына бас шұлғи бермеу, “ұлықсыған орысқа” емес, барша­ға ортақ заңға ғана бағыну. Ал бұл үшін орыстың тілін білу қажет. Орыстың тілін “қазаққа күзетші бо­лайын деп, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, жұрт қатарына қо­сылудың қамын жейік деп ниетте­ніп үйрену керек”. Осындай пайым­дарын тарқата келе, ақын ойын былай шегендейді: “Тура­сын ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды сал­саң да, орыстың ғылымын үйрет! Мына мен айтқан жол – мал аяр жол емес. Құдайдан қо­рық, пендеден ұял, балаң бала болсын десең – оқыт, мал аяма!”

Орыс тілінен Абай аударған шығармалар қазақ әдебиетін байыта түспеді ме? А.С.Пушкин, И.А.Крылов, М.Лермонтовты қа­зақ тілінде сөйлетті. Гетені де Лермонтов арқылы қазақ қоғамы­на әкелді. “Желсіз түнде жарық ай”, “Айттым сәлем, Қаламқас”, “Қа­раңғы түнде тау қалғып” қазақ­қа ауамен келмеген шығар. Орыс және Еуропа мәдениетімен жа­қындасу арқылы қазақ мәдение­тін жаңартуды көздеген рефор­ма­торға мін тағу ақылға сый­майды.

“Абай рентген сияқты, кеуде­ңе тоссаң бүкіл иттігің көрінеді”, – деп ақын Серік Ақсұңқарұлы айт­қандай, “бір сөзі мың жыл жүрсе дәмі кетпес” тұлғаның кез келген шығармасы – өмірдегі айнаң. “Бетің қисық болса, айнаға өкпе­ле­ме, ниетің қисық болса, ағайын­ға өкпелеме”, – дейді қазақ мақалы. Сондықтан сенің кемші­лі­гіңді дөп басқан Абайды кінәла­ма. Ісіңнен сайқымазақтың әреке­ті байқалмағанда досқа – таба, дұш­панға – күлкі болып, сен айт­қан қоғамның мазағына қалмас едік. Өзің мінсіз болсаң, кімнің жала жапқысы келеді? “Өзі таза адам өзгеге күйе жаға алмайды. Күйе жағу үшін өзінде күйе болу керек”, – дейді ғой жерлесіміз Ға­бит Мүсірепов.

Абайды оқу – әр қазақтың борышы.

Бес жасынан екі көзі бірдей көр­мей қалған нағашы атам – Ғаб­долбәри Төлегенов жанына жайғасқан әр адамға Абайдың өлеңін оқытып қойып жаттап ала­тын еді жарықтық. “Бір өлеңін жат­тасам, екіншісі шығады, одан әрі – үшіншісі, бірінен бірі өтеді, бәрін жаттап алғым келеді”, – дейтін көзі тірісінде. Екі көзі бола тұра көкірегінің соқырлығы­нан Абайды оқымаған адамдарға қарап, қара шалдың әр сөзін мүл­кіне айналдырып, С.Мұқанов, Т.Ахтанов, Ғ.Құлахметов, Е.Рау­ша­­новтарды таң қалдырған зағип жанның аруағынан ұяламын.

– Ашық әңгімеңіз үшін рақмет!

Әңгімелескен

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

“Soltüstık Qazaqstan”.