Мұңлы музыка сырын кім ұғар?

“Көк түріктің семсері” атанған Күлтегін бабамыздың “халқын жұ­татпайтын қаған бақытты” деген сөзі әр қазақтың шаңырағының төрінде ілулі тұрса, еш артықтық етпес еді. Бабаларымыз егемен­дікті сан ғасырлар армандап, сол үшін қанын төгіп, жанын пида етіп, аманаттаған мемлекеттің иесі – бүгінгі ұрпақ “мың өліп, мың тірілген” шексіз құрбандық­тың қиямет зардабын ұмытпаса, жадынан шығармаса, жан жүре­гімен сезінсе екен дейсің. Жарат­қан иеміздің берген “сыйын” көз­дің қарашығындай сақтап, әрі қа­рай дамыту бәріміздің – абзал бо­рышымыз, перзенттік парызы­мыз.

Бұл тұрғыдан зерделесек, бірінші кезекте қазақстандықтар­ды “бір үйдің баласындай, бір қол­дың саласындай” ұйысты­рып, өрелі мақсаттарға жетелеп келе жатқан Мемлекет басшы­сы­на түсетін салмақ та, жауап­кершілік те ауыр. Президенттің жаңа әділетті Қазақстан құру жо­лындағы ізгілікті қадамдары мен ауқымды реформалары көңілге сенім ұялатады, ертеңге деген үкілі үмітімізді оятады. “Біз озық ойлы ұлт ретінде тек қана алға қарауымыз керек” сұхбатында “күнделікті міндеттерден бөлек, ұзақ мерзімге арналған мақсат­тарға ден қоюдың мәні зор. Біз болмашы нәрселерге баса назар аударып, ұсақ-түйекті талқылау­ға бүкіл күш-қуатымызды сарп ете­міз. Мұндай пайдасыз істерге алаңдап, ұлттың стратегиялық бағдарынан жаңылмауға тиіспіз” деуінен озық ойлы ұлт, нағыз отан­шыл азамат жалпыұлттық құн­дылықтарды бәрінен жоғары қоюы керек деген талабын анық бағамдауға болады. Мен өзіме сыралғы, етене жақын тақырып аясында толғана отырып, екінің бірі қалам тарта бермейтін мә­дени-рухани байлығымыздың бі­ре­гейі – музыка төңірегіндегі мә­селелерді газеттің оқырмандар қауымының назарына ұсынған­ды жөн көрдім.

Алаш көсемі Ахмет Байтұр­сын­ұлы “музыка” сөзіне “әуез” де­ген айрықша реңк беріп, ұлттық мағынасын аша түскен. Құлаққа қандай жағымды, көкейге сондай қонымды. Грек тілінен аударған­да “музалар өнері” дегенді білді­реді. Әсем әуен ой-қиялыңа қа­нат бітіріп, көңіл сарайына нұрын төгеді, ол – жүрек тілі, сезімдер әлемі, өзгеше ғажайып жан са­райы. Ұлтқа бөлінбейтіні сондық­тан. Десек те, ұлттық музыканың орны бөлек. Қазақ халқының мә­дени-рухани болмысының жаңа­ша қырынан танылуына зор үлес қос­қан орыстың этнограф ғалы­мы Григорий Потанин “Маған бар­ша қазақ даласы ән салып тұр­ғандай болып көрінеді”,–деуі со­дан болар. “Қазақтың отан­шыл­дық жігеріне толы халық музыка­сы­ның ешкімге, ештеңеге ұқса­май­тын ерекше тартымдылығы сондай, қазақ әнін тыңдағанда күл­лі дала көз алдыңнан өткен­дей болады” Ромен Роллан. Шет­сіз-шексіз дала төсінде жыл құ­сындай көшіп-қонып, ғұмыр кеш­кен қазақтың керуен-көшін домбырасыз, қобызсыз көзге елес­тету мүмкін емес. Академик Ахмет Жұбанов қазақтың 10 мың дәстүрлі әні мен 5 мың күйін кар­тотекаға енгізіп, әлемдік өрке­ниет­тегі баға жетпес байлыққа ай­налдырды. Күй атасы Құрман­ғазының теңдесі жоқ туындыла­рының бірегейі – “Сарыарқа” күйі ұшса – құстың қанаты, жүгірсе – аңның тұяғы талатын Ұлы Дала­ның иесі мен киесі кім екенін паш етіп тұрған жоқ па! Осынау баға жетпес рухани байлықтан нәр алып, шығармашылықтың өзегі еткен ата, аға, бүгінгі буын ком­по­зи­торлары тыңдарман-көрер­мен­дерге тамаша туындылар ұсынып, “Қазақтың композиторлық мектебін” қалыптастырды. Еліміз басынан кешкен небір қилы да қиын жылдары “Қыз Жі­бек” (Е.Брусиловский, Ғ.Мүсі­репов, 1934 ж.) “Абай” (А.Жұба­нов – Л.Хамиди, М.Әуезов, 1944 ж.), “Біржан – Сара” (М.Төлебаев, Қ.Жұмалиев, 1946 ж.) опералары жазылды. Бүгінгі күннің көзімен қарасақ, сол кезде өнерге, оның ішінде музыкаға ден қоятындай мүмкіндік болмағандай көрінеді. Ойлап қараңызшы, 30-шы жылдардағы қолдан жасалған ашаршылық, саяси қуғын-сүргін нәубеттері, оған жал­ғасқан ит қорлық, азаптау, ату, абақтыға қамау… Соның аса қай­ғылы көрінісінің бірі – тұңғыш фи­лология ғылымдарының докто­ры, профессор, тіл білімінің не­гізін қалаушы, әлемнің 16 тілін ер­кін меңгерген, “ән”, “би”, “бақсы”, “жыр”, “домбыра”, “күй”, “қобыз”, “сы­бызғы”, “толғау” атаулары­ның этимологиясын талдап бер­ген Құдайберген Қуанұлы Жұ­ба­новтың (Ахмет Жұбановтың інісі) қасіретті өмірі. Ол 1937 жылы 23 желтоқсанда ату жазасына ке­сіл­генде соңғы сөзінде былай де­ген екен: “…Байство – цвет и си­ла казахского народа, давали го­сударству скот, мясо, шесть, ко­жу и хлеб. Когда конфисковали байство, пустили по ветру нечис­лимые богатство страны, разва­лили веками сложившееся хо­зяйство, оставшись у “разбитого корыта”, начали кричать о пере­гибах. Эта значит – смерть зна­чи­тельной части казахского на­рода, и только казахского наро­да. Русские в Казахстане не го­ло­дали и не умирали. Казахский народ стал жертвой социализма. Надо освободить его от этого со­циализма; а это мы можем до­биться только путем создания не­зависимого буржуазно – демо­кра­тического государства”.

Римский-Корсаков атындағы Ленинград консерваториясын го­бой аспабы бойынша және му­зы­ка тарихы мен теориясы фа­культетін үздік бітірген ағамыз 1932 жылы аспирантурада оқып жүргенде тосын шешім қабыл­дайды. Қазақстанды жайлаған ашаршылық алапатын естіп, қо­лы­нан келгенше халқының еңсе­сін көтеріп, залалын жеңілдетуге үлес қосу үшін елге жол тартады. Ке­ле салысымен музыка техни­ку­мын ашып, кәсіби ұлттық ма­ман­дарды даярлауға білек сы­бана кірісіп кетеді. Ленинград кон­серваториясының түлегі, еврей Евгений Брусиловскийді, Мәскеу консерваториясының опера сту­диясын бітірген татар Латиф Ха­мидиді Алматыға арнайы ша­қыр­тады. 1939 жылы Мұқан Тө­лебаев, Құддыс Қожамияровтар­мен бірлесіп, Қазақ композитор­лар одағының шаңырағын кө­тері­седі.

1936 жылы Мәскеу қаласын­да қазақ өнерінің бірінші онкүнді­гі­нің аса жоғары деңгейде өткені мәлім. Бұл шараны ғаламат ұйымдастырған (осында Күләш Байсейітованы Иосиф Сталин “Қазақ бұлбұлы” деп атап, оны бірінші рет тағайындалған КСРО ха­лық артисі атағымен марапат­тады) талантты драматург, ре­жис­сер Жұмат Шанин да “халық жауы” атанып кете барды. Арада он жыл өткен соң “Қыз Жібек”, кейін “Абай”, іле-шала “Біржан – Сара” опералары ұлттық опера өнеріміздің алтын қазынасы, қай­нар бұлағы, классикасы болды. Осы феноменнің сыры неде де­ген сұраққа жауап іздей келіп, сол кездегі ел басқарған азамат­тардың елдік, ерлік ұстамымен, шынайы жасампаздық ісімен, биік ұлттық сана-сезімімен, адам­­гершілік парасатымен ты­ғыз сабақтас, бөліп-жару мүмкін емес екенін аңғарамыз. 1950-1990 жылдары Сыдық Мұхамед­жа­нов, Құддыс Қожамияров, Ға­зиза Жұбанова, Еркеғали Рахма­диев, Базарбай Жұманиязов, Анатолий Бычков, Мансұр Саға­тов, Алмас Серкебаев, Тілес Қа­жығалиев, Балнұр Қыдырбек, Се­рік Еркімбеков сынды компози­торлардың опера, балет, мюзикл жанрларындағы музыкалық-сах­налық туындылары көрермен­дердің құлақ құрышын қандыр­ғанын қалай ұмытамыз?

Ал тәуелсіздік алып, дербес мем­лекет болған шағымызда, яғни 33 жыл ішінде, бірде-бір отандық музыкалық жаңа туын­дының сахналанбауы қалай? Ел та­рихындағы бұрын айта да, жа­за да, маңайына жолай да ал­май­тын қаншама тақырыптар қойы­лымдарға сұранып тұр де­се­ңіз­ші. Бұрын опера және балет театры Алматы қаласында ғана болса, енді Астана және және Шымкент қалаларында шаңырақ көтерді. “Астана Опера” театры тех­никалық, шығармашылық әле­уеті жағынан дүниежүзілік стандарттар талабына сай, ХХІ ғасырдың ғажайып архитектура­лық үлгісі деп таңдай қаққаны­мызбен, жергілікті композитор­лардың тұпнұсқалы туындыла­ры­на бірде-бір арнайы тапсырыс түскен емес. “Неге олай?” – де­ген сауалымызға салаға жауап­ты шенеуніктер қаржы көзі қа­рас­тырылмағанын алға тартып, әң­гімені қысқа қайырады.

Отандық кәсіби музыка сала­сындағы көкейкесті мәселенің бірі – балалар музыкасына ті­келей қатысты. Адам бойындағы бар­ша ұлттық құндылықтар ба­ла­бақ­ша мен мектепте қалыпта­са­тынын ескерсек, бұл мәселе де дереу шешімін табуы қажет. Әлі есімде, кеңес одағы ыдырап, еліміз тілмен айтып жеткісіз эко­номикалық дағдарысқа ұшыра­ған кезеңде ұлтымыздың рухани жанашырларының бірі, бірегейі, Мәдениет министрі Өзбекәлі Жә­нібеков қажетті қаржыны тауып, қазақ композиторларына тапсы­рыс арқылы балабақша сәби­леріне, мектеп оқушыларына әндер жазғызған болатын. Бүгінгі мәдениет басшыларының құла­ғына – алтын сырға!

1976-2010 жылдары Қазақ те­ледидары мен радиосы комите­тінде, “Өнер” баспасында, Мә­дениет министрлігінде жауапты қызметтер атқардым. Осы се­беп­ті лауазымды тұлғалардың мем­лекет қаржысын жымқыру, оңды-солды шашу сияқты істерін жақсы білемін. Сол басшылар қазір БАҚ бетте­рінде, интернет чаттарында “сүт­тен – ақ, судан – таза ғажап мем­лекет қайраткерле­рі” болып жүр. Мәселен, Лей­ла Бекетова-Хра­пунова (қашқын ұры-қылмыскер В.Храпуновтың зайыбы) теледи­дар мен радио корпорациясы­ның президенті болған кезде Д.Қонаевтың тікелей қолдауы­мен 1969 жылы өз алдына отау құрып, ХХ ғасыр­да­ғы қазақ өнері мен әдебиетінің, мәдениетінің шежіресін жасаған “Қазақтеле­фильм” студиясын же­кеге сатып, су түбі құрдымға жі­берді. Небір ке­ремет шығарма­шылық өнім­дер қажетсіз деп та­былып, қо­қыс­қа тасталды. Қазақ компози­торларының, оның ішін­де Нұрғи­са­ның, Әблахаттың, Шәм­шінің, Әсеттің, Ескендірдің әндерін ал­ғаш орындап, тыңдар­манның жан азығына айналдырған қазақ радиосының эстрада­лық-симфониялық оркестрі тара­тылып тынды. Корпорация­ның бай кі­тап­ханасы тоналды. “Союз­Гос­циркке” қарасты қазақ циркі 1991 жылы сол кездегі Мә­дениет ми­нистрлігінің меншігіне өтіп, өнім­ді еңбек етті. Көп кешік­пей оның негізін қалау­шылар­дың бірі, мық­ты менед­жер, ұжым директоры, қазақ циркі­нің арда­гері Қалдық Беге­нов­тың басына қара бұлт үйіріл­ді. “Таң” телеар­насында (бас­шысы – Лейла Бе­кетова-Храпуно­ва), “Қараван” газетінде қазақ циркі, оның ди­ректоры туралы лас, жалған ақ­параттар үзбей бе­ріліп, халық са­насына теріс пейіл туғызды. 1997 жылы “Астана-Холдинг” компаниясы­ның прези­денті Мұх­тар Әблязов Қазақстан үкіметіне Қазмем­циркті “құтқару” жөнінде ұсыныс беріп, бұл мәсе­ле пре­мьер-министр Әкежан Қажыгел­дин тарапынан қолдау тапты. 20 жыл бойы түскен та­быстың 90 пайы­зын иемден­ген Әблязов 5 жыл ішінде циркке 1,5 млн. дол­лар­дан астам қаржы құя­мын деген сөзінен тайқып шыға келді. Оның Смирнов деген жан­дай­шабы Қал­дық Бегеновті қыз­метінен қуып, шығармашылық топтар қаңғып қалды. Хайуанат­тар аштан қы­рыл­ды. Жаңа бас­шылық тек қана шетелдік цирк топтарымен жұ­мыс істеді. Қал­дық Бегеновтің жан айқайына ешкім құлақ аспады.

Ал Әблязовтің тобы болса, цирк ғимаратының маңдайшасы­на “Мужской клуб Арлекино” де­ген жазу іліп, жертөле қабатында алақандай ашылмалы терезе­лері бар кішкене-кішкене каби­на­лар тұрғызды. Ол біз кинода ға­на көретін “голубойлардың” ме­кеніне айналды. Оған циркті қай­тарып алу комиссиясының мү­ше­сі болғанда куә болғаным бар.

Қазақ теледидарының 1958-1990 жылдар аралығындағы ал­тын қорға енген телеөнімдері цифрландырылып, жинақталып қойылған еді. Қанды қаңтар оқи­ғасы кезінде теледидар ғима­ра­тына басып кірген лаңкестер қой­ған оттан бірі қалмай өртеніп кетті.

“Бір адам – самал, екі адам – амал, үш адам – жамал, төрт адам – қамал!” – дейді дана хал­қы­мыз. Жоғарыда Күлтегін баба­мыздың есті адамның ойын онға, санасын сан-саққа бөлетін ғиб­рат­ты пайымын текке келтірген жоқпын. Президентіміздің айна­ласына топталып, ауызбірлікте, туысқандықта, имандылықта қыз­мет етсек, өркениетті елдер қата­рына қосыларымыз айдан анық.

Қасым-Жомарт Кемелұлы жа­ңа жыл алдындағы сұхбатында атап көрсеткендей, дүниетаны­мымызға жат мәдениеттерге көзсіз еліктеуден, жалған пат­рио­тизм­нен, даңғойлық пен да­рақылық­тан сақтануымыз керек. Мұның бәрі күн сайын құбылған тұрлау­сыз заманда өмір сүріп жатқан Қазақстанның келешегі үшін ай­рықша маңызды.

Жоламан ТҰРСЫНБАЕВ,

композитор.