Алғыс – алтыннан қымбат

Жақында жасы сексеннен асқан Асыл деген әжеймен дәмдес болдым. Көпті көргендігі айтқан әңгімесінен білініп тұрды. Ол кісінің алғыс пен қарғыс туралы айтқан ойларын ұйып тыңдадық.

Үлкендер жақсылық жасауды өмірлік ұстанымдарына айнал­дыр­ған жандардың жолы ашық бо­латынын үнемі айтып отыратын. “Алдыңнан бір есік жабылса, бас­қасы ашылады”, – деген сөз көп ал­ғыс алған адамдарға қаратыла ай­тылғандай. “Қазақ алғысы нақты адамға айтылады, сөйтіп, ол екі адамның бір-біріне деген ізгі ықы­ласын білдіреді. Алғысты риза бол­ған адам айтады, оны сұрап ал­майды”, – дейді Асыл әжей.

Тарихта алғыс алған адамның жасаған жақсылығының шарапа­ты өзіне ғана емес, үрім бұтағына жететінін дәлелдейтін мысалдар аз емес. Әлсіздерге қорған болып, әділеттілігімен аты шыққан, оз­быр­лардан жапа шеккендерге пана болған Әлібек батыр Жыл­ғараұлының жақсы аты өмірі ал­ғыспен өрілген соң тарихта қалға­ны әмбеге аян. Тіпті Ақан сері Әлі­бек дүниеден өткенде көпке белгілі “Қара­торғай” әнін шығарған. Туынды­дағы:

“Арысым, ел қорғаны, батырым-ай,

Айырылдым қапияда сенен неғып?!

Тәңірдей сыйынатын Әлекем-ай,

Жүргейсің әруағыңмен елді қорғай”,

– деген жолдары Әлібекке арнал­ған.

Ал қарғыс адамның жеті ұрпа­ғына дейін жетіп жалғасады екен. Көбіне қарғыс кісінің қанын мой­ны­на жүктегендерге, әдейі қас­тан­дық жасаған адамдарға тиеді. Одан қалса, біреудің отбасын бұз­ған әйелдер, одан әрі ұл-қыздарының құрған шаңырағына сөз жү­гіртіп, өсек тасып, араздастырған­нан бала-шағасы зардап шексе, олардың көз жасы да қарғыстың атасы болып саналады.

Адамдарды қара ниетке үн­дей­тін үлгіні ел қарғыс, яғни, теріс бата деп атайды. Қазақ фоль­клорында бүгінге дейін толық жи­налмай да зерттелмей келген жанрдың бірі – қарғыс. Мәселенің бұлай болуының өзіндік себептері бар. Жалпы халық жайшылықта қарғыс айтуға қатаң тыйым салады. “Ертеде қарғысты екі адамның бірі айта бермеген, оны арнайы айтатын адамдар бол­ған, ал, ондай қарғысшылар сөзін өтімді болдыру үшін беталды жұмсай бермей, қажетті сәтке дейін құпия сақтайтын. Қарғыс қастандық жасауға бағытталып, адамгершілікке жат саналған­дық­тан да ұлттық фольклортану ғы­лымының негізін салушылар оған мән бере қоймаса керек. Ал бер­тін келе бұл жанрдың қызметі қо­ғамдық өмірден ығысқандықтан оның мәтіндері біртіндеп ұмы­тыла бастаған”, – дейді қария.

Қарғыс туралы алғаш рет жаз­ған ардақтылардың бірі – Х.Досмұхамедұлы. Ол “Бата мен алғысқа қарама-қарсы түр – қар­ғыс. Қарғысты дұшпанына, әкесі ­­– көңілі әбден қалған ұлы мен қызына, молла – діннен без­гендерге, ру басы – жаугершілік кезінде елін сатқандарға және т.б. береді”, – деп анықтайды. Кейбір зерттеушілер қазақтың ашулан­ған­да күнделікті айтып әдеттен­ген “албасты басқыр”, “тұқымың құрғыр”, “желкең қиылғыр”, “ше­шек келгір” сияқты т.б. балағат сөз­дерін қарғысқа жатқызады. Біздің ойымызша, бұл сөздердің арғы тегі ежелгі замандарда қарғысқа қатысты болғанымен, уақыт өте келе көбінің мәні өзгеріске ұшы­рап, бүгіндері, әсіресе, әйелдер­дің жақтырмаған жандарды сы­байтын сөзіне айналып кеткен тә­різді. Ендеше басқа адамға қас­тандық жасау мақсатында сөз кие­сіне сеніп, арнайы шартпен айта­тын магиялық өлеңнің шағын тү­рін қарғыс деп атаймыз.

Қарияның айтуынша, қарғыс екі түрлі болады: ашық қарғыс, ас­тарлы қарғыс. Ашық қарғыста сөз­дің айбаты бірден айқын сезіледі. Ал астарлы қарғыстың сыртқы тұрпаты батаға ұқсап ке­леді де, оны айтушы кекету әдісін (әдемі сөздер арқылы) шебер пайдаланып, арғы ойын жымыс­қылықпен тұспалдап жеткізеді.

Қазақ халқы қарғысқа өте абайлап қараған. Сондықтан қа­зақ ұрпағына “Қарғыс алма, алғыс ал!” – деген өнегелі өсиет қал­дыр­ған. Ата дінімізде “адамның аузы­нан шыққан әр сөзін жазып ала­тын періште бар”, – деген түсінік бар. Яғни өзіміздің аузымыздан шыққан сөз ешқайда ұшып кет­пейді, өзімізге не ұрпағымызға қайтып оралады. Сондықтан ал­ғысқа толы сөздерді көп айтып, қарғыстан тыйылайық!

Ғалия МАЛДЫБАЕВА.