АСЫЛДЫҢ СЫНЫҒЫ, ТЕКТІНІҢ ТҰЯҒЫ

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Осыдан үш жыл бұрын дүние­ден өткен көрнекті тарихшы, ұла­ғатты ұстаз, Тарих және әлеу­меттік ғылымдар академиясы­ның академигі, тарих ғылымда­рының докторы Қадыржан Әбуовтың туған жері – Солтүстік Қазақстан облысы, бұрынғы Кел­леров ау­данына қарасты Талап ауылы. Ағамыз Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде профессор, тарих кафедрасының меңгеруші­сі қызметтерін атқара жүріп, Отан тарихы мен өңір шежіресін ұлт­тық таным тұрғысынан зерделеп, тарихымыздың көмескі тартқан ақтаңдақ беттерін жаңаша ойлау арқылы тарқатты. Айтулы ғалым­ның бірқатар еңбектері қазақ хал­қының ұзақ жылдарға созылған ұлтазаттық көтерілістеріне, аумақтық тұтастық үшін күрескен жергілікті тұлғаларға арналған. Абылай хан, Кенесары Қасымов, Шыңғыс Уәлиханов, Андығожа, Жәпек, Ағыбай батырлар, Науан хазірет, Бопай ханшайым, Ғазы Уәлиханов, Мәмбетәлі Серда­лин, Айдархан Тұрлыбаев, Шай­мерден Қосшығұлов, тағы басқа­лар жайлы еңбектері назар ауда­рарлық. 200-ден астам моно­гра­фиялар мен ғылыми мақалалары жан-жақты талдаумен, архив­тік мәліметтердің молдығымен ерекшеленеді.

Қадыржан Қабиденұлы өз зерттеулерінде Айыртау, Зерен­ді аймақтарын мекен еткен жеті Момыннан тарайтын Атығай-Қа­рауыл тармағын жан-жақты са­ралайды. Байсарыдан – Құлмырза, Төлебай, Шөбек, Сарт. Ал­тыншы атасы – елге белгілі, сыйлы, Сырымбеттегі хан орда­сымен, Шыңғыс төремен дәмдес, аралас-құралас болған Байсары би. Атқы, Жауар, Мөнтік, Сары деген аталарынан тараған ұр­пақтары Қазан төңкерісіне дейін Омбы уезінде тұрған. Құрман­ғожадан өрбіген Қараша, Есен­бай, Қоңырша, Ананай әулеттері Мезгіл, Шалқар, Зеренді болыста­рын жайлаған. Көпшілігі “Кіші Қа­зан” кәмпескесі уақытында қу­далауға ұшырап, Түмен облысын паналаған. Қабиден ақсақал да көп теперіш көрген. Жерлес ға­лым Оғазы Арыстанғалиұлы 2015 жылы жарық көрген “Көк­шетау өңірінің жер-су атаулары” сөздігінде Байсары бидің қонысы қазіргі Лобаново елді мекенінің маңы, Байсары көлінің жағасы бол­ғаны, бидің халық арасына ке­ңінен танымал екі баласы тура­лы деректер келтіреді. Байсары­ның үлкен ұлы Сарт би жөнінде Сәбит Мұқанов “Аққан жұлдыз” ро­манында “Байсары да, Шөбек те Айғаныммен досжар екен. Олар жаз – бір, күз – бір, қыс – бір үйіне қонаққа шақырып, сыбаға­сын жегізеді екен”, – деп жазады. Айғаным ханша – Орта жүздің соң­ғы ханы Уәли ханның жары, Шоқанның туған әжесі. Сәкен Жүнісов “Ақан сері” дилогиясын­да Шөбек тұқымына арнайы тоқ­талады.

Қадыржан ағамыздың “Науан хазірет” атты кітабында арғы ата­сы Шөбек Байсарин туралы тың деректер ұшырасады. Өз төңіре­гінің беделді адамы ретінде бірнеше рет болыстыққа сайлан­ған. Ресей императоры Алек­сандр ІІ-нің тәж кию рәсіміне қа­тысқан 9 қазақтың бірі болған. Им­периялық ұлыдержавалық сая­сат, отаршылдық идеология им­ператордың таққа отыру рәсіміне өте қатты мән берген. Себебі бұл дәстүр мемлекет пен шіркеудің, діннің беріктігін, империяның кү­шін, патшаның шексіз билігін, қа­рамағындағы халықтарға сұсын көрсетіп, патшаның жердегі құ­дайдың өкілі ретінде танымын қалыптастыруға ұмтылған. Қазақ қоғамының өкілдері 4 инаугу­рация (тәж кию) рәсіміне қатыс­қан. Олардың арасында Жәңгір хан Бөкейханов, Фатима ханша, Шүке сұлтан, Нұралы хан, Қайыпқали сұлтан Есімұлы, Шың­ғыс сұлтан Уәлиханов, Мұса би Шорманұлы, атақты компози­торлар – Дәулеткерей, Тәттім­бет, Сұлтанмахмұт Жантөрин, сұлтан Ахмет Кенесарыұлы, Сұл­танғазы Уәлиханов, сұлтан Ғұ­байдолла Жәңгірұлы, Нұрмұ­хамед Сағынаев (паң Нұрма­ғанбет), тағы басқалары бар.

Тарихшы ағамыздың айтуын­ша, Шөбек ұрпақтарының бірі – Сердалы Шөбеков қазіргі Сол­түстік Қазақстан облысы Айыр­тау ауданында дүниеге келген. Ол Ақан серімен замандас бол­ған. Қисса-жырлар жазып, “Шах­наманы” аударған. 1901 жылы “Рүстем-Дастанды” тәржімалап, Қазан қаласында “Қисса-и-Рүс­тем” деген атпен бастырып шы­ғарған. Мәмбетәлі Сердалин – Бурабай төңірегіндегі Бағыс ішін­де Әйтімбет атасына жататын атақты Қожағұл бидің жиені, яғни Сердалы Қожағұл бидің туған күйеу баласы болып шығады. Ол Кіші Қоскөл деген жерде туған. Ауқатты әулеттен шыққан. 1886 жылы Петербург университе­тінде оқыған. Бірақ “Жерлестер одағы” атты студенттік ұйымға қа­тысқаны үшін оқудан шығарыл­ған. 1888 жылы Омбы техника­лық училищесіне түскен. Алайда саяси сенімсіз адамдармен бай­ланыс жасады деген желеумен одан да қуылған. Мұнан кейін ел ішінде әкімшілік орындарда түрлі қызметтер атқарады. Үнемі по­лиция бақылауында болады. Ол өз еңбектерінде қазақ жерін ше­тел капиталистеріне беруге на­разылық білдіреді, қазақ елінің экономикасы мен мәдениетін өркендету мәселелерін көтереді. Өкінішке қарай, ғылыми еңбек­тері мен қоғамдық белсенді қыз­меті толық зерттелмеген. Көкше еліне әйгілі Науан хазірет пен молла Шәймерден Қосшығұ­ловты Шығыс Сібірде айдауда жүрген жерінен босатып алуының өзі неге тұрады?

Қазақтың “Плевакосы” атан­ған Айдархан Тұрлыбаев – Қа­дыржан ағамыздың жерлесі, ауылдасы. 1877 жылы 25 тамыз­да дүниеге келген. Сүйегі Қа­рауыл-Шұңқырша, Шөбек ұрпа­ғы, Қадекеңе немере аталас бо­лып келеді. Көкшетау қаласын­дағы екі кластық орыс-қазақ мек­теп-интернатын бітірген. Омбы классикалық гимназиясында алаш арыстары Жақып Ақпаев­пен, Райымжан Мәрсековпен бірге оқыған. 1897 жылы 19 жас­тағы Айдархан Омбы облысы­ның стипендиаты ретінде Санкт-Петербург императорлық уни­верситетінің заң факультетіне түседі. Сол заманның көреген қазақтары балаларын Ресейдің, тіпті шетелдің орта және жоғары оқу орындарына оқуға жіберіп отырған. Мұны қысым көрген құқықтарын қорғаудың ең үздік әрі сенімді тәсілі санаған. Қазақ жастарының көпшілігінің заң фа­культеттерін таңдауы кездейсоқ­тық емес. Мысалы, XIX – XX ға­сырлар аралығында тек бір ғана Қазанда (Императорлық Қазан университеті, Қазан малдәрі­герлік институты, Қазан мұғалім­дер семинариясы) 100-ге жуық қазақ студенттері оқыған.

Назар аударатын бір жайт, А.Тұрлыбаевтың 1897 жылғы 9 қыркүйекте жазған өтініші сақтал­ған. Онда оған ешбір құпия қауымдастықтарға кірмеуге және ақша жинаумен айналыспауға мін­деттелген.

Тәжірибелі адвокат “Алаш” халық милициясын ұйымдас­тыруға да белсене атсалысқан. 1920 жылдан 1923 жылға дейін ҚазКСР-дің Омбыдағы уәкілетті өкілі болған. Ашаршылықпен кү­ресіп, Омбыдағы қазақ студент­теріне көмек көрсеткен. 1937 жылы 4 шілдеде 60 жастағы аза­матты НКВД (ІІХК) органдары тұт­қындап, “белсенді алашордашы”, Сібірдегі ақгвардияшыларға со­вет үкіметіне жаны ашитындар­ды ұстап берген, жергілікті би­лікке қарсы жігіттерді жасақта­ған, ұлтшылдық іспен және пан­түркілік мемлекет құрумен айна­лысуын жалғастырған, әскери шиеленістер кезінде көтеріліске көтеру үшін кадрлар даярлаған деген сияқты айыптаулар тағыл­ған. А.Тұрлыбаев өзін кінәлімін деп мойындамаған. 1937 жыл­дың 17 қарашасында ату жаза­сына кесіледі. Тек 1957 жылдың 13 тамызында Сібір әскери окру­гінің әскери трибуналы қылмыстық құрам болмауына байла­нысты толығымен ақтайды.

Қадекең нағашысы, анасы Ажар­дың немере інісі, Кеңес Одағының Батыры, белгілі қоғам қайраткері Жәлел Қизатов тура­лы да толғана әңгімелейтін. “Нағашым 1920 жылы бұрынғы Көк­шетау уезі Аяқкөл (Қарағай) ауы­лында қарапайым шаруаның от­басында өскен. Әкесінен ерте айрылып, атасы Бекмағамбет пен шешесі Жамалдың қолында тәрбие алған. Елдері – Жақсы­лық Қарауыл, жайлаулары – То­раңғыл көлі мен Қамсақты өзе­нінің бойы. Майда лебізді әдемі әуенді Ақан сері, асқақ әнін алты қырдан асырған Біржан сал, жиырма бес биенің сабасының қорындай Бертағының баласы Орынбай ақын, Тораңғұлдың ақ­қуына үн қосқан Үкілі Ыбырай, адамзаттың ділмары Шөже, арыстан білекті, жолба­рыс жүректі, бұлбұлдай сайраған Балуан Шолақ жайлы айтары таусылмайтын”, – деп отыратын. 1944 жылы Днепр өзенінен өтер кезде көрсеткен ерлігі мен ба­тыр­лығы үшін Кеңес Одағының Батыры атағы беріледі. Басшы­лық қызметте жүргенде тік мінезі үшін басы ноқ­таға сыймай өткендердің бірі.

Міне, ұстазымыз, Көкше жерін­дегі тарих мектебінің негізін қа­лаушы ғалым, қоғам қайраткері, Абылай-шоқантанушы, энцик­лопедист, қаламыздың құрметті азаматы, еліміздің екі мәрте үздік оқытушысы Қадыржан Әбуовтің ата-тегіне қарап асылдың сыны­ғы, тектінің тұяғы екенін айнытпай танисың.

Аманбай СЕЙІТҚАСЫМОВ,

Шоқан Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті ректорының кеңесшісі, тарихшы-ғалым.