АДАСҚАН МАҒЖАН ҒАНА МА? (Қарт қаламгердің хаты)

Мағжан Жұмабаевтың өмірбаянына қатысты әрбір құжат қымбат. Солардың біреуі – 1960 жылы 8 тамызда кеңес өкіметінің соты “қылмысы жоқ” деп ақтаған ақынның есімі 1988 жылдың желтоқсанына дейін неге жабық болды, әлде ақынға ара түсуші болмады ма деген сұраққа жауап ретінде ұсынылып отырған мына хат. Авторы – Башқұртстанның халық жазушысы деген құрметті атағы бар, аса көрнекті қаламгер Сайфи Құдаш. Автордың бұл хаты Мағжан жөнінде жазылған кітаптарда басылғанымен, қалың оқырман таныса қойған жоқ шығар деген оймен ұсынып отырмыз. Мәтінді қазақшаға аударған профессор Зарқын Тайшыбай.

Қазақ КСР КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевқа

Бірінші көшірмесі: КПСС Башқұрт ОК бірінші хатшысы М.З.Шакировке

Екінші көшірмесі: Қазақстан Жазушылар одағының басқармасына

Құрметті Дінмұхамед Ах­мет­ұлы!

Бұл хатты жазуға қазақ ақы­ны Мағжан Жұмабаевтың шы­ғар­машылығы мен саяси тұлға­сы туралы соңғы кезде Қазақ­станда біріне-бірі қарсы екі түрлі қоғамдық пікір қалыптасып отырғаны себеп болды. М.Жұ­мабаев 1929-1937 жылдары екі рет қуғындалып, сотталды. Ол 1960 жылы ақталған болатын.

1968 жылдың қараша айын­да Қазақ университетінде жина­лыс болып, оған қатысушылар республиканың тиісті орында­ры­на М.Жұмабаевтың екі том­дық шығармалар жинағын бас­тырып шығару туралы ұсыныс қойған болатын. Алайда менің білуімше, Қаз ССР КП Орталық Комитеті бұл жиналысты саяси жағынан теріс деп бағалаған, өйткені М.Жұмабаев байдың тұ­қымы, ұлтшыл, символист, пес­симист және мистик ақын ретін­де саналған. Мұндай біржақты баға, белгілі дәрежеде, маған да тиіп кетті, өйткені мен, өзімнің “Жастық жолымен” (Мәскеу, 1968 ж.) деген кітабымда оның атын екі рет атағанмын. Бір рет Мағжанның 1909-1910 жылдары Уфа қаласындағы “Ғалия” мед­ре­сесінде оқығанына, екінші рет Қа­занда оның алғашқы өлең кі­та­бы – “Шолпанның” басылып шы­ғуына байланысты.

Міне енді бір жағынан М.Жұ­мабаев ақталып отыр, демек, жұртшылық оның шығармала­рын көруге ынтық болуы заңды. Ал екінші жағынан, ол толық ақ­талмаған болып отыр, тек аза­маттық тұрғыдан ақталады да, саяси жағынан ақталмайды-мыс (Бұл тіпті менің ақылыма сый­майтын жағдай).

Сіздің қолыңыз тие бермейті­нін білемін, сөйтсе де партия бас­шыларының әдебиет тағдырына көңіл бөліп отыратын дәстүрін бі­летіндіктен, осынау көлемді хат­ты жазуға бекіндім. Хатта, ша­мам жеткенше, барлық жағдай­ды жеткізе баяндауға тырмыстым. Әйтеуір “жазушылардың ісі­не” араласты деп мені жазғыра көрмеңіз.

Мәселенің мәнісі – М.Жұмабаев­тың өзінің және шығарма­шы­лығының тағдыры өте-мөте күрделі екендігінде. Қазіргі ұрпақ кітаптан оқып қана білетін қат-қабат оқиғалардың көбі менің көз алдымда өтті, сондықтан 75 жастағы қарт жазушының ой-толғамдарымен танысу Сізге де артық болмас деп ойлаймын. Оның үстіне Қазақстан – менің екінші Отаным, мен бұл жерде талай-талай мектептен өткен­мін, сондықтан маған қазақ әде­биеті қымбат, сол әдебиетті жа­са­ған, қазір одан әрі өсіріп-өрбітіп келе жатқан адамдар қымбат.

Мағжан Жұмабаев қаламгер ретінде 1905 жылғы революция­дан кейінгі кезеңде көрінді, оның дүниеге көзқарасы да осы кезде қалыптасты. Сол дәуірде, қазақ­тың ұлттық-революциялық қоз­ғалысының толқынында, бур­жуазиялық-демократиялық қа­зақ мәдениетінің көтеріліп келе жатқан шағында қазақ зиялы­ларының үлкен шоғыры өсіп-жетілді. Мәдениет, әдебиет және халық ағарту қайраткерлерінің бұл тобы өзінің әлеуметтік құ­рамы және саяси көзқарасы жа­ғынан біркелкі емес еді.

Олардың көзқарасында ор­тақ бір ғана мақсат болды, олар өз халқының азаттығын, бақыты мен мәдениетке ұмтылуын ті­леді. Алайда бұл бостандықтың мәнісін түсінуде, оған жетудің жол­дарын таңдауда, өз халқын отарлық-ұлттық езгіден, әлеу­меттік теңсіздіктен, қараңғылық пен сауатсыздықтан азат етуде олардың мақсаттарында айқын­дық, қандай да бір нақты таптық ұстаным болмады. Сондықтан да олардың арасынан, бір жағынан, әуелден-ақ, немесе бірте-бір­те Ленин жолына түсіп, қазақ халқының мақтанышына ай­налған қайраткерлер шыққанына; екінші жағынан, буржуазия­лық ұлтшылдарға қосылып, ке­ңестік тәртіпке ақырына дейін те­ріс қарағандар шыққанына таң­да­нуға болмас.

Қазан төңкерісі өзінің нақты ұрандарымен және әрекет-нәтижелерімен саяси көзқарасы бе­рік қалыптасып болмаған әлеу­мет­тік күштерді қарама-қарсы екі топқа бөліп тастады. Ағартушылық күресте кеше ғана ортақ ниетте болған ұлттық интелли­генция өкілдері баррикаданың екі жағында қалды. Сөйте тұрса да, ұлттық интеллигенцияның көп­теген өкілдері күдік пен толқудың тар жол, тайғақ кешуінен сүріне-жығыла өтіп, социалистік көзқарасты жақтап шықты.

Революция, азамат соғысы және Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы осындай жағ­дайларды барлығымыз бастан кешірдік. Біз ірі жазушылар мен басқа да қайраткерлердің саяси және азаматтық тұлғасын сара­лап, оларға баға бергенде осы­ларды ескеруіміз қажет. Бұл тұр­ғыда біз өлгендер мен қаза тап­қандардың әруағы алдында ғана емес, тарих соты алдында да жауаптымыз. Бұл мәселелер қазір бірталайымызға аян. “Бір­та­лайымыз” дегенде мен әдеби шығармаларды, әдебиет қай­рат­керлерін бір кездегі өзімен кеткір “Пролеткульт”, “РАПП” рухында бағалаушылардың әлі де арамызда бар екенін айтып отыр­мын.

М.Жұмабаевты өте ерекше және аса көрнекті ақын деп есептеп келдім және есептеймін де, бұл жөнінде ол – Абайдың лайықты ізбасары. Мағжан аза­мат ретінде қалыптасқан, өмір сүр­ген, жұмыс істеген және қай­ғылы қазаға ұшыраған заман­ның қат-қабат қиындығы, теңіз­дің бір тамшы суындай, Мағжан­ның бір басынан көрінеді. Сон­дықтан Мағжан шығармаларына сыңаржақ баға беру, айталық оны күрескер-революционер деңгейіне көтеру, немесе Кеңес өкіметі мен қазақ халқының қас жауы деп құлдыратуға болмай­ды. Бірінші жағдайда, тарихы­мызды қорлап, тұрпайыланды­ру, ал екінші жағдайда мәдени мұраларымызға жауапсыз қарап, ескермеу болып шығар еді.

ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстандағы тарихи жағ­дайларды мүлде есепке ал­май, бір кездегі “Пролеткульт” пен “РААП”-тың белсенділе­рінше ұлттар мәдениетіне қа­тыс­ты тарихи фактілер мен оқи­ғаларды тұрпайы социология тұр­ғысында түсінетіндер ғана Мағжанға мұндай біржақты баға бере алады.

Мағжан өмірін екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Ал­ғашқысында, ол алашордашыл болды, кейін кеңес мәдениетіне қызмет етті. Оның өміріндегі осы екі кезеңді салмақтап, салыстырып көрсек, қазақ-кеңес мәде­ниетіне қосқан үлесі әлдеқайда қомақты екенін көреміз. Мысал үшін, “Коммунистік партияның тари­хын”, “Маркс және Ленин” деген кітапты, В.И.Лениннің “Па­риж Коммунасы”, “Тоғызыншы қаң­тар” деген шығармаларын тұңғыш рет қазақшаға аудар­ғанын еске алайық. Қазақ халқы алдындағы оның мұндай еңбе­гіне баға жетер ме? Қазақ халқы­на білім беру ісіне де ол үлкен үлес қосты, қазақ мектептеріне арнап бірнеше оқулық жазды; 1924 жылы М.Горькийдің шығармаларын қазақшалап, “Сұңқар туралы жыр” деген жалпы атпен бастырды, Мамин-Сибиряктің, В.И.Ивановтың, басқа да орыс жазушыларының шығармала­рын аударды. Азамат соғысынан кейінгі жерде, жеке өлеңдері болмаса, негізінен идеялық жағынан кіршіксіз, көркемдік қасиеттері қымбат ақындық мұра­сын есептемеген күннің өзінде, осы еңбектерінің өзі-ақ Мағжан есімін еске алып, оған құрмет көрсетуге тұрады ғой.

Мағжан Жұмабаев ақын ре­тінде, адам ретінде қандай еді? Ол – ерекше, өзінше дара жаралған аса дарынды адам. Өзіне ғана тән сөз саптасы бар, халық поэзиясы қазынасының тереңі­нен тартқан әуезді үні бар. Осы­нау қиын кезеңдердің бәрінде М.Жұмабаевтың қарап отырған күні жоқ. Бәлкім, бой қуаты мен дарын мүмкіндігіне қарағанда көп жеміс бере алмаған да шы­ғар, бірақ бұған Мағжан жазықты емес. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, бірден тура жолға түсіп кете алмады. Көп ұзамай Мәс­кеуде, орталық баспада редактор болып істеді. Одан кейін жоғарғы әдебиет институтында оқыды, осы институттың про­фессорларының бірі Мағжанды “Қазақтың Пушкині” деп бағалаған болатын.

Сол жылдары ол қазақша оқу­лықтар жазды, В.И.Лениннің, орыс жазушыларының шығар­маларын қазақ тіліне аударды. Осындай жағдайда Мағжанның көзқарасы қайшылықтардан арылып, ұстанымы нығайды, марксизм-ленинизм идеяларын терең әрі табанды игерді. Өкінішке қарай, оның басындағы бұл өзгерістерді КазАПП басшылары көргісі келмеді. Тіпті оның “Тоқсанның тобы” деген тамаша өлеңі 1927 жылы Қазақстан Ком­партиясының Орталық Комитетінің газеті “Еңбекші қазақта” жа­рияланғанда да Мағжанды кеу­деден итеріп, “құбылмалы жарамсақ” деп табалағандар да болды. Шын мәнінде бұл өлеңінде Мағжан жан түкпірінен қайнап шыққан шындығын айтып, ағынан жарылған:

Мен мұңдымен мұңдастым,

Адассам ел деп адастым.

Он деген емес асылы,

Он демедім, демеспін.

Ой кезінде көмескі

Жырладым елді жалпылап,

Жасырмай жүзді жоқтадым,

Тоқсанға енді тоқтадым, – деген сөздеріне сенім білдірілмейді. Қарапайым түсінікте мұндағы “он” деп отырғаны – алашордашылар, “тоқсаны” – қазақтың еңбекші халқы. “Жүзді жоқтадым” дегенде – “отаныма бөле-жар­май қызмет еттім, тапқа бөлге­нім жоқ” деген ойын айтқаны. “Тоқсанға енді тоқтадым” дегенде, ендігі өмірім қазақтың қалың бұқарасына арналады дегені. Жан сырын ақтару деген осындай-ақ болар. Оның бұл айтқандарын қаламдастары қабыл ал­мады. Неге? Неге екенін тап басып айту қиын. Дегенмен дәл осы тұста жеке бастың өштігі, кек алудың амалы және тап күресінің принциптерін теріс түсіну сияқты жағдайлар басым болды-ау деп санаймын.

Қалайда Мағжан 1929 жылы түрмеге қамалды. Жастық шақ­тағы кінәсін адал да жемісті еңбегімен ақтағанына қарамастан, он жыл өтіп кеткен қателері үшін жауап беруге тиіс болды. Он жылға сотталып, жазасын Каре­лия жерінде өтеді. Мұнда да адал еңбек етті, әуелі мұғалім болды, кейін бірнеше лагерьдің біріккен санитарлық бөлімін бас­қарды. Әйелі арқылы медицина оқулықтарын алдырып, дәрігерлік білімді өз бетінше меңгере бастайды. 1935 жылы М.Горь­кийдің көмегімен босайды. Мағ­жан Петропавл қаласына қайта­ды, алғашқы кезде оған С.Сей­фулин қаржылай көмек беріпті. Петропавлда техникумда сабақ береді, осында Қазақ жазушылар ұйымы басшыларының бірі С.Мұқановпен кездесіп, әңгімелескеннен кейін Кеңес Жазу­шылар одағына қабылдау жөнінде өтініш жазады. Өтінішінде: “Кеңес әдебиетіне шын жүрегім­мен қызмет етемін”, – деген сөздер бар.

Бұл өтінішке С.Мұқанов мей­лін­ше сыпайы, соншалық сырдаң сөздермен жауап жаза­ды, онда: “Мағжанды Кеңес Жазушылар одағына қабылдау мә­селесі оның жаңа шығармалары жарыққа шыққаннан кейін ғана қаралатыны” хабарланған. Обалы қанша, сол хатта Мағжанға шығармашылық жұмысына жағдай туғызылатыны да айтылған.

Мағжанның бұдан кейінгі тағ­дыры күңгірт, тұманды, түсініксіз жағдайда аяқталады. Көп ұзамай Жұмабаевтың ескі күнә­лары қайта ақтарылады. “Саяси сенімсіз” адам ретінде оны техникумнан қуады, мектепте “алашордашы” болдың деп одан да шеттетеді. Мағжан орталықта шығармашы­лық ұйымдарға жақынырақ тұру­ды көздеп, Алматыға кетеді, мұн­да өлкетану мұрағатына қызмет­ке кіреді. Оны бұл жұмысқа да тұрақтатпайды. Алматыда жұ­мыс істеу мүмкін еместігіне көзі жетіп, қаладан сыртқары, Алма­ты облысының бір колхозына ба­рып, медпункт жұмысына орна­ла­сады. “Саяси сенімсіз адам­ның” соңынан “қоңырау” қалмай­ды, мұнда да жұмыстан қуыла­ды. Осының бәрі – небәрі бір-бір жарым жыл ішіндегі сергелдең. Байқап отырсақ, ақынның соңына шам алып түскен біреу болға­ны анық.

Осындай шарасыз күйдің өзінде жан-жүйесі күйзеліп жүр­се де, “Жамбылға”, “Тоқсан то­ғыз”, “Қаламыма” деген өлеңдер жазды. Тағдыр тәлкегіне төтеп берген қайсар жан ғана осындай шығармаларды дүниеге келтіре алады. Бұл жазбалары қайда? Бұл өлеңдер Қазақ жазушыла­рының одағы басшыларына тап­сырылса да, құрдымға батып, із-түссіз кетті. Олар 1935 жылы Мағ­жанға қолдау көрсетпек бол­ған уағдасында тұрмады.

ҚазАПП мұрагерлері тарапынан Мағжанға қастық ұйымдас­тыру, қорлау, қуғындау әрекет­терінің асқынғаны соншалық, Мағжан ақын өзіне-өзі қол са­лып, өлмек те болады. Әйтеуір ажа­лы жоқ, тірі қалады. 1937 жыл­дың 30 қараша күні ол тұт­қынға алынды. Әйелінің айтуына қарағанда, соның алдында оны НКВД қайта-қайта шақырып мазалаған, ақын ұйқы-күлкіден айырылған; бұрын алашорда­шыл болған, кейін қазақтың атақты жазушысы ретінде таныл­ған бір адаммен телефон ар­қылы сөйлеспекке әрекет қылған.

Тұтқындалып, үйден шығып бара жатқанда Мағжан былай депті: “Мен қоштаспаймын. Бір кінәға құдайдың өзі екі жаза бұйырмайды. Өзің білесің, Ке­ңес үкіметіне, қазақ халқыма қарсы жасаған ешқандай қыл­мы­сым жоқ. Ал осы жолдан қайтпасам, “бөлтірік бөріні талап мерт қылды” деп түсінерсің. Осы есіңде болсын!”

Мағжан сол азапты сапардан қайтпады. Жастық шағында жа­ңылыс басқан қадамдары үшін жапа шекті. Ол жазықты болса, онымен бірге тарих та сонша­лықты жазықты еді. “Бөрінің” тағ­дыры осымен бітті. Ал “бөлтірік” ше? Ол кім болса да, кейінде М.Жұмабаевқа қандай жала жауып, қараласа да, бұл жағдай­дың шындығы біреу ғана: Мағ­жан­ның екінші рет тұтқындалуы­на қазақ жазушыларының арасындағы талас пен тартыс, сенімсіздік себеп болғаны айдан анық.

Әңгіме үстінде қазақтың бір жазушысы маған былай дегені бар: “Ол кезде кімді-кім деген мә­селе тұрды ғой. Біреулер ұтты, біреулер тұтылды”. Осындай зұ­лымдықтың астарында шындық жатыр еді дегеннің өзінде бұл оқи­ғаларды еске алғанда 75 жас­тағы көрген-білгені көп менің өзім­нің жаным түршігеді. Ақиқат жолы біреу ғана – Мағжан Жұмабаев азамат ретінде де, ақын ретінде де толық ақталуы қажет.

Ойымды қорыта келіп, осынау қуатым кеміп бара жатқан қарт­тық шағымда жазатын шы­ғармаларымды үлгеріп жазып кетудің орнына қолыма қалам алып, осы хатқа отыруыма түрткі болған нақты себептерді де айта кетсем деймін.

Алдымен маған қазақ доста­рым қозғау салды. Даму үстінде өзгеріп, жаңарып келе жатқан өмір ағысы, әріптестеріміздің ой-арманын жеткізген хаттар, бетпе-бет әңгіме-сұхбаттар Мағ­жан тағдырына жаны ауыратын жалғыз мен ғана емес екеніме көзімді жеткізеді.

М.Жұмабаев туралы мен ал­ғаш рет профессор Есмағанбет Ысмайыловтан естідім. Оның айтуынша, М.Жұмабаев және оның шығармашылығы Абай мен қазіргі қазақ поэзиясының арасын жалғайтын ақындық өткел болып табылады. Мұндай өте жоғары бағаны кезінде Ғ.Иб­рагимов берген болатын. Ол өзінің “Қазақ қызы” деген класси­калық романына Мағжанның 1911 жылы жазған “Айға” деген өлеңінің ғажайып мына бір шу­ма­ғын эпиграф етіп алған бо­латын:

Кең дала, көресің ғой ана жақтан,

Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан

Асқар тау, балдан тәтті сулары бар,

Әне, сол анам еді мені тапқан.

Профессор (Есмағанбет Ыс­майылов маған) Мағжан шығар­маларының қайта басылып шы­ғуына бөгет болып отырған өзі білетін екі себепті атады. Бірінші – Мағжанның жеке басына жау болғандар енді не қыларын біл­мей отыр. Олар бір кезде ақынды “әшкерелеп” бақты, ал енді артық айтқан сол сөздерін мойын­дап, адал ниетпен қайтып алуы керек пе, әлде бұрынғы­сын­ша “турашылдыққа” салы­нып, ақынды әлі де теріс баға­лауға күш салуы керек пе? Кей­бі­реулер осы екінші жолды күйт­теп, өзінің жеке басының бақ-беделін қазақ әдебиетінің мәр­тебесінен жоғары қойып отыр.

Басқа бір себеп те бар. Жа­зушылар арасындағы кейбір топ­тар шығармашылық жағынан гөрі Мағжанның жеке басы жө­нінде қарама-қарсы бағыт ұста­нып, айтысып жүр. Мен мұны топ­шылдық деп айтпаймын, мұн­дай ащы бағаға аузым бар­майды, бірақ осыған ұқсас бір­деңе бары рас. Әдетте, талас-тартыс, бәсекелестік үстінде тіл­ге оралғанның бәрі, тіпті жеке қа­ламгердің тағдыры да бәске тігіліп кететіні болады ғой. Жазу­шыларды бір жағы, бәлкім көп­шілігі, Мағжан шығармаларын тірілтіп, қазақ әдебиетінде ақтаң­дақтың орнын толтыруды жақтайды; екінші жағы ескі са­рыннан айырылғысы келмейді. Маған, әсіресе, өкініштісі (шынымды айтсам, таңғалғаным) Сәбит Мұқанов осындай пози­ция ұстанып отыр. Жалпы Мұқановтың позициясын табанды дей қою қиын. Ол өзінің “ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті” деген кітабында Мағжан ақынға өте жоғары баға береді. “Абай – ақылдың ақыны, – деп жазады Мұқанов, – ал Мағжан – ақын­дардың ақыны. Ақындығы жағы­нан Мағжан Абайдан күштірек. Біз Мағжаннан үйренуіміз ке­рек”.

Осыдан біраз жыл бұрын Қос­танайда кездескенімізде ол та­тар ақыны Хасан Туфан екеуі­мізді Мағжанның көп өлеңін жат­қа айтып таңғалдырды. Мағжан шығармашылығына жоғары баға беретінін тағы қайталады. Алайда Мағжанның шығарма­ларын қайта басып шығаруға, менің ойымша, С.Мұқанов қар­сы және осы жөнінде мен хат жа­зып сұрағанымда сырғытпалап, тіпті мысқылға сүйеп, “Қазір М.Жұмабаевтың бақташылары (қамқоршылары дегені болса ке­рек) жоқ”, – деп жауап берді. Егер дұрыс ұғынған болсам, С.Мұқановтың бұл хатынан ұқ­қа­ным, бұл күнде Мағжанға сүйеу болатын және оның мұра­сын жоқтауға батылы баратын мықты да ықпалды қамқоршы­лары жоқ дегені болса керек. Де­генмен, менің досым С.Мұқанов­тың мұндай бұлдыр сөздерін дұрыс ұқпадым-ау дегім келіп тұ­рады. Сондықтан С.Мұқановты қазақ әдебиетінің және өзі жақсы көретін ақын М.Жұмабаевтың мұ­раларын қорғап шығуға беделі жетеді деп ойлаймын.

Барлық жазушылар сияқты мен де көп адамдармен хат жазысып тұрамын. “Жастық жолымен” деген кітабым шыққаннан кейін Алматыдан, Қарағанды­дан, Қостанайдан және Қазақ­станның басқа да қалаларынан ондаған хат алдым. Оларды жа­зушылар, сыншылар, қара­пайым оқырмандар жазған. Көп­теген хаттарда М.Жұмабаевтың поэзиясы сөз болады. Маған хат жазғандардың бірде-біреуі Мағ­жан шығармашылығы жөнінде ешқандай теріс пікір білдір­ме­ген. Керісінше, осынау қалам­гердің тағдыры мен шығарма­шылық жолының күрделі болға­нын, оның қателерін көрсете оты­рып, М.Жұмабаев поэзиясының мол байлығы мен биік деңгейін, көп жылдар өтіп кетсе де өлең­дерінің бүгінгідей мөлдірлігін, қа­зақ әйелінің азаттығы, халықтың бостандығы жөніндегі өлең жол­дарының ғажайып қуаты туралы жазады.

Әрине, бұл хаттардан үзінді­лер келтіруім артық болар және оның қажеті де жоқ. Әйтеуір бұл хаттардан, сондай-ақ, қазақ әде­биеті мен мәдениетінің көптеген өкілдерімен кездесіп тілдеске­німде білгенім, Жұмабаев шығар­маларын қазақ және бүкіл кеңес әдебиетіне қайтарып беру қазақ халқының тілегі мен мақ­сат-мүддесіне сай келеді.

Осы хатты жаздыруға тағы бір жағдай себеп болды. Әде­биеттер тағдыры туралы толғана отырып, мен әртүрлі халық­тарда өзінің өткендегі мәдени мұрасына деген көзқарастың бірыңғай еместігін байқаймын. Қай халықтың мәдени мұрасы неғұрлым бай болса, оған деген қамқорлық та күштірек, халық өз мәдениетінің қазынасын байыт­қан ұлдарына сергек ілтипатпен баға береді. Керісінше, мәдени мұрасы жұтаңдау халықтарда бұл қамқорлық та кемшін, қалыптасып келе жатқан әдебиеттің бастаушылары деп танылған азаматтары оп-оңай ұмытыла береді екен. Бәлкім, мен қателе­сетін де шығармын, бірақ мына мысалдарды байқап көрейікші. Орыс әдебиетінің ұшан-теңіз бай­лығын дәлелдеп керегі жоқ. Тек соңғы жылдары ғана олар көп­теген жазушыларының, тіпті М.Жұмабаев сияқты жарқыра­ған жұлдыз болмаса да, есімін ақтап алды. Мұны жаңадан шық­қан “Әдебиет энциклопедиясы­нан” да байқауға болады. Белгілі жазушыларды айтпағанның өзін­де бұрын есімі ұмытылып қалған Клычков, Клюев, Воль­нов туралы тұлғаларға лайықты сипаттама берілген. Ал қазақ әдебиеті Жұмабаевтың ғажайып поэзиясына көз салғысы да келмейді. Және де бұған бір ғана себеп – ақынның ұлтшылдық қа­телері болса керек.

Орыс әдебиетіндегі қалам­дас бауырларымыз адаспап па еді? 1917 жылы Мағжан сияқты қазақ әдебиетінің саяси жағынан тағаланбаған тай-құнандары түгі­лі орыс әдебиетінің сақа арғымақтары да шатасты ғой. Өз елі­нен сыртқа кетіп, онымен идео­логиялық күрес жүргізген орыс жазушылары аз ба? Бунинді, Купринді, Г.Ивановты, Баль­монт­ты және басқаларын еске алайықшы. Бір кезде А.Толстой да солардың тобында болды. Ал қазір бұл жазушылардың шығар­машылығы мен өмір жолына лайықты баға берілді, бүкіл күр­делі жағдайлары, қалтарыс-бұлтарыстары ескерілді. Олардың бәрі орыс әдебиетінің тарихын­да өз орнын алды, бұдан былай оларды бұл тарихтан ешкім де сызып тастамайды, сызып тас­тау мүмкін де емес. Демек Мағ­жан шығармашылығын ойып лақтырып тастап, қазақ әдебие­тін жұтатуға бола ма? Куприн, Мережковский және басқа көп­теген ақын-жазушылар сияқты М.Жұмабаев шетелге кетіп қал­ған жоқ, Кеңес өкіметіне қарсы бағытталған ештеңе жазған жоқ. Соған қарамастан Буниннің, Куп­риннің тағы басқа эмигранттар­дың шығармалары мол тара­лыммен басылып жатыр, ал М.Жұмабаевқа келгенде іс жү­зінде тыйым салынған. Әдеби мұ­рамызға деген қамқорлық осындай бола ма екен? Көпті көр­ген, жасы келген менің ойымша, Мағжанға деген мұндай көзқа­растың бір себебі, оның шығар­ма­шылығына объективті баға бе­руге кедергі болып отырған жағ­дай – ескіліктің пасық бәсеке­лестігі және қазақ жазушылары арасындағы “рулық қайшылықтардың” болуы. Өкінішке қарай, мен бұл сөздерді жобамен ай­тып отырған жоқпын, бұлар жө­нінде қазақ әріптестерім маған ашықтан-ашық жазып хабарлау­да. Мағжанды өзінің әдеби ұста­зы санайтын қазіргі қазақ жа­зушылары көшін бастаушылар­дың біреуі: “Қазақ жазушылары арасындағы жікшілдіктің қалдық­тары М.Жұмабаевтың әдеби мұраларының тағдырын дұрыс шешуге мүмкіндік бермей отыр” (1968 ж.) деп жазыпты.

Осылайша, Мағжанды ұмы­тамыз ба? Жоқ, ұмытпаспыз. Мағжанның өлеңдері айтылып жүр. Біреулер оларды кім шы­ғар­ғанын білмей, халықтыкі деп санайды, ал білетіндер сырын іште сақтауда. Қазақ жазушы­лары Қазақстан партия ұйымы­ның көмегімен өз әдебиетінің ертеректегі тарихында болған күрделі жағдайларға дұрыс баға беріп, сол әдебиеттің аясына өзінің дарынды ұлының есімін қайтарады деп үміттенемін әрі оған сенімдімін.

М.Жұмабаев шығармаларын жарыққа шығару дегеніміз, кей­бір қазақ әдебиетшілері ойлап жүргендей, алашорда ұлтшылдығын ақтау емес, мұның өзі – дәлелдеп жатуды қажет етпейтін ақиқат.

Құрметті Дінмұхаммет Ахметұлы!

Мені осынау ұзақ хатым үшін жазғыра көрмеңіз. Бір ғана ті­легім бар – хатты оқып шығы­ңыз да, қазақ халқына бақыт пен байлық тілеген қарт жазушының ізгі жүрегінен шыққан осы сөздерді дұрыс түсінуіңізді сұраймын.

Сәйфи ҚҰДАШ,

Башқұртстанның халық ақыны.

1969 жыл.