Soltüstık Казахстан
Ата Заңымыздың 7-ші бабында “Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі” деп жазылуын ұлы тарихи жеңіс деп бағалауға толық құқылымыз. Бұл бағытта халқымыз қаншама “тар жол, тайғақ кешуді” бастан өткерсе де, ұлтымыздың сана-сезіміне батпандап кіріп, рухымызды жаншып, мәңгүрттікке айналдырып жібере жаздаған “жаны сірі” кеңестік идеологияның көбесі сөгіліп, жылымықтың самал лебінің соғуы төбемізді көкке жеткізгендей болды. 1990 жылдан бері мемлекеттік тіл мәселелерімен үзбей айналысқан тәжірибемнен көзімнің жеткені – кейбіреулердің “қонақжайлық” пен “толеранттылықтың” ара-жігіне жете көңіл аудармайтыны. Осы ұғымдардың атын жамылған популист-сепаратистер конституциялық құқығымызға өршелене қарсы шығып, әсіресе, ана тіліміздің босағадан төрге озуына тұсау салуға тырысқанын ұмыта қойған жоқпыз. “Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады” деген анықтаманы мың құбылтып, орыс тілін мемлекеттік мәртебемен “теңестіргендер” де табылған. Ана тілімізді толыққанды мемлекеттік тілге айналдыру – өз қолымызда. Ол үшін мемлекет тарапынан атқарылып жатқан кешенді іс-шараларды қалың жұртшылықтың қолдауы өте маңызды. Мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарда қазақ тілін зерделеу, меңгеру, қолдану белсенділік пен табандылықты, әр азаматтың күрескерлік қажыр-қайраты мен саналы көзқарасын талап етеді. Мемлекеттік ұлттық идеологияны қалыптастырудың дербес субъектісі – қазақ ұлты болғандықтан, негізгі салмақ тұрғылықты, байырғы этносқа түсетіні заңды, табиғи құбылыс. “Әр қазақ – жалғызым” демекші, ұлт болып ұмтылып, қазақ тілін еркін меңгерсе, жас буын ана тілінде еркін сөйлесе, оқып, жаза білсе, ұлттық жады мүлдем басқаша қалыптасар еді. Бірақ қанша тырысып бақсақ та, бюрократтық кедергілер аз емес. Сот процестеріне қатысушылардың басым көпшілігі – өзіміздің ағайындар. Істерді қарау кездерінде араларында өзге этнос өкілдері болмаса да, бір-бірімен орысша сөйлескенін болмаса аудармашы жалдағанын көргенде мемлекеттік тілдің құқықтық мәртебесін кім төмендетіп отырғанын байқайсың. Осындай небір келеңсіз көріністерге заңгер ретінде талай куә болғаным бар. Ана тілін білмеуді желеу етіп, түйткілдер сағыздай созылып, сөзбұйдалыққа салына берсе, қазақстандық патриотизмге негізделген ұлттық парызымыз сөз жүзінде қала бермек.
Ана тіліміздің дамуына кедергі келтіретін кемшіліктерді жіпке тізгендей етіп, құқық қорғау органдарына дейін бірнеше рет жазбаша сұрау салдым. Орыс тілді қазақтардың намысын қажай берсін деген игі ниетпен “Фотообвинения по переводческому делу” атты орысша мақаламды айыптау фотосуреттерімен бірге жергілікті басылымдарға тапсырдым. Ондағылар жариялауға бастапқыда келіскенмен, ақыры су аяғы құрдымға кетіп тынды. Ата Заңымыздың 20-шы бабына (сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар) сүйене отырып, облыстық прокуратураға жазбаша жүгінгенмен, екіұшты жауаппен ғана шектелген. Сондағы бар “айыбым” – ана тілімізге қатысты шетін мәселелерді орыс тілінде насихаттауға мүдделік танытқаным. Керісінше, менің талабымды қолдап, мемлекеттік тіл мәртебесінің аяқасты болмауына кепілдік беруі тиіс еді ғой. Мұндайда жариялылық, ашықтық дегеніміз жай ғана жайдақ сөз болып қала береді. Сол мақала 2023 жылы республикалық “Казахстанская правда” газетінде (3 сәуір 2023 ж.) “Как нарушается правовой статус государственного языка” деген тақырыппен жарық көрді. Көп ұзамай Петропавл гуманитарлық-техникалық колледжінің маңдайшасындағы 30 жыл бойы ілулі тұрған “Романовское училищесі” деген қате аударма алынып тасталды. Бір түсініксіздігі, түзетіліп жазылған жаңа тақтайша әлі күнге дейін ілінген жоқ. Соған қарағанда колледж басшылығы мемлекеттік тілге деген самарқаулық пиғылынан арыла қоймаған секілді. Осының алдында менің хатыма адвокаттар алқасынан жауап келіп, облыстағы екі филиал маңдайшаларындағы қателердің дұрысталғанын хабарлаған еді. Филиалдар басшылығы қаражат тапшылығын сылтауратып жүретін, аяқасты табылғаны таңғалдырады. Қағазбастылық біраз әуре – сарсаңға салса да, “игіліктің ерте-кеші” жоқтығы – көңілге медеу.
Қоғам және мемлекет қайраткерлері Қаныш Сәтбаев пен Ніл Болатбаев атындағы көшелердегі көзге бадырайып тұрған қателерді түзету туралы ұсынысыма қалалық әкімдіктің тиісті бөлімі біртуар тұлғалардың ата-тегін құжаттарына сәйкес біріздендіру мәселесі қарастырылып жатқанын мәлімдеген болатын. Арада екі жыл сырғып өтсе де, баяғы жартас-сол жартас қалпында тұр. Евней Бөкетов көшесі бойындағы “Ёбидоёби” суши – бар маңдайшасындағы өте өрескел атау тіл жанашырларының орынды ашу-ызасын тудырып, қатты қарсылық көрсеткенін газет оқырмандары жақсы біледі. Ақыры оны алып тастауға мәжбүр болды. Бұдан шығатын қорытынды, құрғақ уәделерге толы, бір сарынды сырғытпа жауаптар легі көбеймесе, әлі азаяр емес. Бәрінен бұрын мемлекеттік деген дардай аты бар мекемелердің қазақ тіліне деген самарқаулығы мен немқұрайдылығы қынжылтпай қоймайды. Сондықтан ұлтқа қызмет етудің озық үлгілерін Алаш қайреткерлерінен үйрену артықтық етпес еді. Ақтық демі таусылғанша жүрегі “қазағым”, “елім”, “жұртым” деп соғып өткен ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлы артына “Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі”, “Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл”, “Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады” деген мәңгі өшпейтін ұлағат қалдыра білді. Болмаса Мұстафа Шоқайдың “Бала қай тілде білім алса, түбі сол ұлтқа қызмет етеді” деген жанайқайын еске түсірейік. Қай-қайсысы болсын санаға қозғау салады, ой түюге жетелейді. Ұлт болып ұйыссақ қана келешегіміз кемелденеді, елдік мұрат, ұлттық мүддеге жол ашады. Оның тамыры, түп-төркіні тілден бастау алады.
Қайрат ДҮЙСЕНБІ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, облыстық тәуелсіз заңгерлер палатасының заңгері.