Soltüstık Казахстан
Бүгінде өскелең ұрпақты сөйлеу мәдениетіне, сауатты жазуға тәрбиелеу жайының түйткілді мәселеге айналып бара жатқаны қынжылтады. Бәрін кінәлаудан аулақпыз, дегенмен, жастардың көбі теледидар мен әлеуметтік желілердің ықпалында шырматылып қалғаны талассыз шындық.
“Жаман әдет тез жұққыш келеді” демекші, соның салдарынан тілдік нормаға, қарапайым сөйлеу ережесіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын “ботқа тілдің” орныққаны соншалық, қалыпты үрдіс ретінде қабылдайтын болдық. Оның бір мысалы – “жұмыс жасау”. Құлаққа түрпідей тиіп, жүрекке тікендей қадалатын осы қате тіркесті республикалық, жергілікті тележурналистер эфирде жиі қолданатынын байқау қиын емес. Әлі есімде С.Мұқанов атындағы облыстық ғылыми-әмбебап кітапханада дұрыс сөйлеп, сауатты жазуға қатысты өткен алқалы бір жиында тиісті ұйым басшыларының “Сөйлеу мен жазу мәдениетін қалыптастыруды қадағалаймыз. Қате тіркестерді қолдануға жол бермейміз”, – деп сендірген құдайы уәдесі сиырқұйымшақтанып, құмға сіңген судай жым-жылас болды. Сол жиыннан сабақ ала алмағанымызды республикалық, жергілікті телеарналардың қазақ тілді журналистері мен “жүгіртпе жолдар” арқылы беріліп жүрген материалдардың “сауаттылығынан” жиі көріп жүрміз. Тіл тазалығы сақталмаған хабарлардың күніне бірнеше рет қайталанатындығына назар аударудың орнына қорытынды шығаруға асықпайтынын қайтерсің? ҰҒА академигі, белгілі терминтанушы Шерубай Құрманбайұлы “БАҚ және сөз мәдениеті” атты еңбегінде “Жұмыс жасамайды, істейді. Жұмыс жасап емес, әдеби тіл нормасына сәйкес “жұмыс істеп жатырмын” деп жазған, сөйлеген жөн” деп қадап айтқанмен, “мал құлағы саңыраудың” кері!
Кейбір “білгіштердің” айтып та, жазып та жүргеніндей туылған күн (туған күн), бара жатырған (бара жатқан) сөз тіркестеріне де етіміз әбден үйреніп кеткен секілді. Соңғы кездері “жанұя” сөзін “отбасы” терминінің баламасы ретінде қолдану белең алғандай. Ғалымның жоғарыда аталған кітабында “жанұя – кейінгі жылдары жасалған жасанды сөз. Қазақта отбасы, шаңырақ, үйелмен, үй-іші сияқты сөздер тұрғанда бұл сөзді қолдану орынсыз”, – деген уәжге құлақ ассақ, кәнеки?
Еліміз егемендік алғаннан бері білім беру министрлері ауысқан сайын жасалатын нәтижесіз “реформалар” оқушыларды сауатсыздандыра түсті десек, қателесе қоймаспыз. Ешқандай мән-мағынасы жоқ науқандық сипаттағы “бастамалар” қазақ тілі оқулықтарының мазмұнын мүлдем қожыратып жіберді. Оқулықты кім көрінген жазып, шетінен кертіп жейтін “майлы тоқашқа” айналдыруының басты себебі, тәжірибелі тіл мамандарының қатыстырылмауы, олардың өгей бала құсап шетқақпай қалуы. Бұрын Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының бекітуімен “Мектеп” баспасы ғана шығаратын оқулықтарды бүгінде оқушы түгіл ата-ананың түсінуінің өзі қиын. Қарап отырсақ, бақылаусыз баспалар мен қаламақы қуған авторлар жауыннан кейінгі саңырауқұлақ құсап қаптап кетті. Бұл да – “қойшы көп болса, қой арам өледінің” бір мысалы. Бүгінде телеэфирде өздерін “жұлдыз” санайтындар арасында жалғау мен шылауды айыра білмейтіндер жетіп артылады. Тіпті магистратура бітіргендердің ішінен де осындай “білімділер” кездесіп қалады. Мұның өзі сөздің мағынасына жете мән бермейтіндігін, өздігінен ізденбейтіндігін анық аңғартады. Озық ойлы тіл білімі мамандарының еңбектерін оқыса, терминком бекіткен шешімдермен танысса, мұндай олқылықтарға жол берілмес еді. Сауатты сөйлеп, дұрыс жазамын дейтіндер әлеуметтік желінің мүмкіндіктерін де пайдалануына болады.
Менің мысалға келтіргендерім – тележурналистер қисынсыз қолданып жүрген сөздердің бір парасы. Айтпағым – экран алдында отырған, мерзімдік баспасөзді оқитын жастарға жұмыс жасамай, жұмыс істеп, үлгі көрсетсе деген оймақтай ой ғана.
Ежелгі грек мифологиясында ғаламат күш иесі Геракл Элида патшасы Авгийдің әбден ластанып кеткен абажадай ат қораларын ағысы өте қатты Алфей, Пеней өзендерінен су жіберу арқылы бір күнде тазартып беріп, алтыншы ерлігін паш еткен көрінеді. Содан бері белгілі бір істегі шектен шыққан былық пен салақтықты “Авгийдің ат қораларына” теңейтін болған. Осы мәтелді сырлы суреткер Ғабит Мүсірепов өткен ғасырдың 80-шы жылдары Алматының төрінде ана тілімізге арналған республикалық басқосуда жасаған баяндамасына тақырып (“Авгийдің ат қорасынан бастайық!”) етіп, “Қазақ тілі – бай тіл, оралымды, ырғақты, теңеу-бейнеулері – ерте туған тіл. Поэзияда Абай, Ілияс сияқты, прозада Мұхтар сияқты алыптар туғызған тіл. Мен осындай тілімізді таза ұстайық деймін. “Авгийдің ат қорасынан бастайық” дегендегі айтарым осы ғана”, – деген салмақты оймен түйіндеген екен.
Нұрсайын ШӘРІП,
журналист.