ӨНЕГЕЛІ ӨМІР

Бір ғасыр өмір кешу көп пе, аз ба оны ғалымдардың өздері де біле қоймас. Дегенмен, Крәмша ағамыз торқалы тойын өзінің отбасында, балалары, немере, шөберелерінің, туған-туыстарының, жерлестерінің, талай жыл бірге қызмет атқарған жолдастарының, іні-қарындастарының ортасында қарсы алып отыр. Бұл үлкен бақыт, үлкен қуаныш дер едім. Өзінің соңынан ілескендерге ағамыздың айтары да көп, берері де көп, себебі осы өмір ол кісіге де, ол кісімен етене жақын адамдарға да маңызды, мағыналы өтіп жатқандай. Крәмша Мұқанұлын ертеден ауыл жастары, қызметтес жолдастары “аға” деп кеткеннен кейін мен де осы сөзді кеңінен пайдаланып отырмын. Ал егер шынына келсек ол кісі мен сияқтыларға әкедей деп айтар едім.

Крәмша Мұқанұлы Жалтыр ауылының Лекі қонысында “Бай­­саң” деген қалың орман ағаштың бауырында дүниеге келген екен. Ескі қоныс деп сол кезде әр ағаштың бауырында орналасқан он-он бес шағын үйлерден құрылған ауылдарды атаған. Жал­тыр ауылының ма­ңайында ондаған ескі қыстау­лардың орындары әлі бүгінге дейін сақ­талған. Мысалы “Шие­лі”, “Төрт ата”, “Бөпен”, “Кәрі қыс­тау”, “Ыбы­тай”, “Байсаң”, “Ақ­құсақ”, “Қай­ралап” сияқты ескі қо­ныс­тардың аттары бүгінге дейін ауылдың адамдарына белгілі.

Ағамыздың әкесі Мұқан де­ген кісі дінге берілген адам болған. Ертеректе байлардың малын бағып күн көрсе, кейін отызыншы жылдары көппен бірге жаңа құрылған ұжымда еңбек еткен, кейін Жалтыр ауылының негізінде құрылған колхоздың мүшесі болып адал жұмыс істеген.

Мен өзім Крәмша ағайдың әкесі Мұқанды көрген емеспін. Ол кісі туралы менің әкем­нің үлкен ағасы Шегір ай­тып отыратын. Ол ағам Мұқан­мен замандас, құрдас болса ке­рек.

Мен ағамның қолында орыс мектебіне барған болатынмын, бастауыш сыныпта оқимын. Ол кезде Тимирязев ауданы ашыл­ған жоқ. Бүгінгі ол ауданның жері 1963 жылға дейін Октябрь ау­данына (кейін Сергеевка қазір Шал ақын) қарайтын.

Крәмша ағамыз сол кезде аудан орталығында аудандық партия комитетінің бөлім бас­шысы. Әрдайым ауданның сов­хоздарын, ауылдарын аралап тұратын. Крәмша ағамыз “Интернациональный” совхозына жұмыс барысымен келгенде, кешке қонуға екі қазақ отбасы­ның бірі біздің үйге тоқтайтын. Ол кісі келгенде Шегір әкем де, Сағила шешем де, ағам Мейрам мен жеңгем Бижамал да қуанып қалатын.

Крәмша Мұқанов алғашқы білімін Жалтыр ауылының жеті жылдық мектебінде алған. Бі­лім­ге деген зейіні өте жоғары болған. Крәмша ағайдың мек­тепте қалай оқығаны туралы ол кісінің замандасы, жерлесіміз, академик Евней Бөкетовтің айтып отырғанын естіп едім.

Евней Арыстанұлы өзінің туған ауылы Бағанатыға әкесінің інісі Маутай ақсақалдың үйіне келгенде кездесіп қала­тынбыз. Сол кездескенде жер­лесіміз біздің ауылдың азамат­тарын, соның ішінде Крәмша ағайды сұрап отыратын.

Ақсақалдың айтуы бо­йын­ша, соғыстың қайнап тұрған ке­зінде, оны әскер қатарына ша­қырады. Әрине, ең алдымен шақырылғандарды оқытады, үйретеді. Ағамыз парашютші­лер батольонында ұшақтан па­рашютпен секіруді үйренеді. Курсты бітіргеннен кейін Крәм­ша Мұқановты әске­ри жұмыс­тарға алып қалады.

Елуінші жылдардың бас кезінде жас офицерге жоғары­дағылар көңіл аударып саяси-насихат жұмысына тартады. Сол кезде кейіпкеріміз Солтүстік Қазақстан облысының Комсомол ұйымына нұсқаушы ретінде жұмысқа алынады. Ағамыз бо­йындағы жастық жігерін, білімін, азды-көпті өмірлік тәжірибесін жастарды тәрбиелеуге, жастар­дың алдарында тұрған көп мә­селелерді шешуге арнайды. Комсомол ұйымының басты және жауапты жұмыстарында жүріп Крәмша ағай мол тәжі­рибе жинады, сол кездегі облыс басшыларымен бірге жұмыс істеді. Солардың бірі белгілі мемлекет қайраткері, қазақ хал­қының жанашыры, ұлт рухының жаршысы Жұмабек Тәшенов еді. Ол кісі аға ретінде Крәмша ағайға ақыл-кеңесін айтып ба­ғыт-бағдар беріп отырған. Жұ­мабек Тәшенов отызыншы жыл­дардың басынан елуінші жыл­дың басына дейін жиырма жыл­дай облыс басшыларының бірі болды.

Крәмша Мұқанов сол кездегі өмір жолын еске түсіргенде Тә­шеновты жылы лебізбенен есі­не алғанын өзім талай өз ау­зы­нан талай естідім. Ағамыз сол кез­де, тың игеру науқаны ке­зіндегі еңбегі үшін, жастардың жа­ңа жетістіктерге қол жетуі үшін, өңірімізде ондаған жаңа кең­шарлардың бой көтергені үшін, комсомол мүшелеріне ком­му­нистік тәлім тәрбие бергені үшін партия ұйымдарынан талай марапаттар алды. Сол кез­дерде ағамыз жұбайы Бә­ти­лә тәтемізбен Пет­ропавл қала­сындағы шағын үйде тұра­тын.

Крәмша Мұқанов аудандық партия комитетінде де жұмыс істеді. Алпысыншы жылдары “Заря” совхозының партия ұйы­мының хатшысы жұмысын абы­роймен атқарды, кейін аудан­дық партия комитетінің үгіт және на­си­хат бөліміне басшылық жа­сады. Крәмша Мұқанов аудан­дық атқару комитетінің төрағасы Мусин Әміржанмен, аудан­дық партия комитетінің бірінші хатшылары Ніл Болатпаевпен, кейін Жақсылық Ысқақовпен талай жыл бірге қызмет атқар­ды. Крәмша ағаның ерекше қа­сиетінің бірі әр адаммен тіл табыса білетіндігі еді.

Крәмша ағамыз ұзақ жыл бұрынғы Сергеевка аудандық кәсіподақ комитетінің төрағасы қызметін атқарды. Ауданда он екі совхоз болды, Сергеевка қаласының өзінде отыздан артық мекеме бар. Осылардың әрқай­сысында кәсіподақ ұйымдары жұмыс істеді. Кәсіподақтың не­гізгі мақсаты еңбекші халықтың еңбек етулеріне, демалулары­на, еңбек тәртібінің сақталуына жағдай жасау және оны бақы­лап қадағалау, еңбек заңды­лығын бұлжытпай орындау, со­циалистік жарысты дамытып, шығарылатын өнімдердің сапа­сын жақсарту және өнімін мо­лайту болатын. Азамат осы жұ­мысты аудан бойынша жақсы басқарып үлкен нәтижелерге қол жеткізе білді. Сол кездерде ағамызды мекеме бастықта­рының кабинеттерінде емес, егіс даласынан, фер­маларда малшылар мен са­уыншылар арасында, кәсіп­орын­дарда, цех­тарда жұмыс­шы­лар арасында көретінбіз. Қарамағындағы бірге істеген азаматтар осы қасиеті үшін Крәмша Мұқановты қатты сый­лайтын. Бірге істеген қатар­лас замандастары Уәп Латанов, Қайролла Мұқанов, Қыдыр Ес­кендіров, інілері Сәбит Рама­занов, Жангелді Тәжин, Васи­лий Ерофеев, Қапез Бай­гутдиновтар айтып отыратын.

Крәмша Мұқановтың еңбек өтілі алпыс жылдың шамасын­да. Осы адал еңбек жолын­да ағамыз кімдерменен қыз­меттес болмады десеңізші.Тіпті кейінгі кездерде облыс орта­лығында, не болмаса басқа ау­дан орталықтарында жасы үл­кен ақсақалдармен әңгімелесіп қалсаң олар міндетті түрде Крәм­ша ағамызды сұрап жат­қаны. “Бірі бірге қызмет атқарған едік” десе, енді бірі “тыңды бірге көтердік”, – дейді. Ал біреулері “Кәсіподақ саласында бірге істедік”, – деп жатады.

Крәмша Мұқанов ағамыздың ғасыр жасқа келуінің бір себебі – оның халық алдында ары таза, өмірі шынайы болуында. Осы күні де ақсақалдың бар тілегі халқының амандығы, елінің бе­ре­кесі. Өмірлік жолдасы Бәтилә жеңгемізбен жұптары жарасып, балаларына білім мен тәрбиені қатар сіңірді. Олардың бауыры­нан өнген ұрпағы да ардақты әке, дана аталарын үлгі тұтып жүр.

Ғабит ҚОҢЫРБАЕВ,

еңбек ардагері.