ТӘУЕЛСІЗ СОТ – МЕМЛЕКЕТ ТҰҒЫРЫ

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Еліміздің бас құжаты – Конституцияның 77-бабында “судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады” деп айқын жазылған. Демек, сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады, нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді деген сөз.

Судьялар заңды қолданған кезде мына принциптерді бас­шы­лыққа алады: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасал­ған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі; бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қыл­мыстық немесе әкімшілік жауап­қа тартуға болмайды; өзіне заң­мен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды: сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы; жауапкерші­лікті белгілейтін немесе күшей­тетін, азаматтарға жаңа міндет­темелер жүктейтін немесе олар­дың жағдайын нашарлата­тын заң­дардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасал­ғаннан кейін ол үшін жауапкер­шілік заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады; айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге мін­детті емес; адамның кінәлі екен­дігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына қа­рас­тырылады. “Қазақстан Рес­публикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі тура­лы” Конституциялық заңында сот билігі Қазақстан Республика­сының атынан жүзеге асырыла­ты­ны және азаматтар мен ұйым­дардың құқықтарын, бостандық­та­ры мен заңды мүдделерін қор­ғауға, Республика Конституция­сының, заңдарының өзге де нор­мативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орын­далуын қамтамасыз етуге қызмет ететіні атап көрсетілген. Әркімге мемлекеттік орган­дар­дың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың Рес­публиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құ­қық­тарға, бостандықтар мен заң­ды мүдделерге нұқсан келтіретін немесе оларды шектейтін кез кел­ген заңсыз шешімдері мен іс-қимылдарынан сот арқылы қор­ға­луға кепілдік беріледі.

Егемендігіміздің алғашқы күн­дерінен бастап тәуелсіз сот құру демократиялық, құқықтық мем­ле­кет орнатуды басты мақсат еткен еліміздің басты бағыты ретінде белгіленіп, сот-құқықтық жүйе түбегейлі жетілдірілді. Атап айтқанда, соттар мен судьялар­дың мәртебесі айқындалып, сот құрылысы мен сот ісін жүргізудің тиімді тәсілдері анықталды. Судьялардың әлеуметтік жағ­дайы, соттардың материалдық-техникалық базасы жақсарды. Президент Қасым-Жомарт То­қаевтың халыққа арнаған Жол­дау­ларында қойылған әділ сот төрелігін орнықтыру, қоғамның соттарға деген сенімін нығайту, судья мен сот қызметкерлерінің кәсіби шеберлігін жетілдіру, бі­лікті мамандар даярлау міндет­те­рін бұлжытпай орындауды басты мақсат еткен Петропавл қалалық әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі маманданды­рылған соты кәсіби мерекелерін толымды тартулармен атап өту­ді дәстүр еткен. Сөз арасында 1992 жылы 24 маусымда “Қазақ КСР-ның сот жүйесі туралы” Заң­ға түзетулер енгізіліп, соған орай Үкіметтің қаулысымен осы күн “судья және сот қызметкері” күні ретінде бел­гіленгенін айта кет­кен жөн.

Бүгінде қазақстандықтардың күнделікті өмірінде әкімшілік-құ­қықтық нормалар негізінде туын­дайтын қатынастар үлкен рөл атқарады. Бұл орайда, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына заңды басым­дықтар берудің маңызы зор. Осы себепті мемлекеттік органдар мүд­делерінің емес, заңдардың қолданылуының мәні айрықша. Ал мемлекеттік билік аппараты заңның мүлтіксіз орындалуына, оның тиімді іске асырылуына қыз­мет етуі тиіс. “Әкімшілік құқық бұ­зу­шылық туралы” кодекс әкімші­лік құқық бұзушылық туралы іс­терді жүргізу тәртібін жетілдіруге қатысты бірқатар жаңа ереже­лер­ді белгілеп берді. Бұдан былай соттардан басқа бірқатар уәкілетті органдар әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қа­рауға құқылы. Бұл ретте аталған органдар қозғаған әкімшілік іс­терді жүргізу тәртібі тиісті ве­домстволық нұсқаулықтармен реттеледі. Жыл басынан бері әкім­шілік құқық бұзушылық тура­лы 2335 іс қаралып, 1961 адамға жаза қолданылды. 358 іс тоқтатылды.

“Қазақстан Республикасы­ның Әкімшілік құқық бұзушылық тура­лы” кодексіне әйелдер құ­қықтары мен балалардың қауіп­сіз­дігін қамтамасыз ету мәселе­лері бо­йынша өзгерістер мен то­лықты­рулар енгізу туралы Қазақ­стан Рес­публикасының заңда­ры­на қол қойылғаны белгілі. Тү­зе­ту­лер мемлекеттік отбасылық сая­сат­тың құқықтық, әлеуметтік, инсти­ту­ционалдық және өзге де не­гіз­дерін жетілдіруге, әйел­дер­дің құ­қықтары мен балалардың қауіп­сіздігін қорғауды күшейтуге, олар­дың қауіпсіздігін бұзғаны үшін әкімшілік және қылмыстық жа­уаптылықты қатаңдатуға, от­ба­сылық-тұрмыстық саладағы зор­­лық-зомбылықтың алдын алу­ға бағытталған. Денсаулыққа қа­сақана жеңіл зиян келтіргені жә­не ұрып-соққан әрекет қылмыс­тық кодекске ауыстырылып, жа­уап­кершілік күшейтілді. Мемле­кеттік мәжбүрлеу шаралары белгілі бір мақсаттарға қолданылып, оның тәртібі белгілі бір принцип­терге негізделеді. Бұл шаралар негізін­де іс жүргізу нормалары жетілді­ріліп, адамдардың құқық­тары мен заңды мүдделерін нақ­ты қор­ғай отырып, толыққанды әкімші­лік іс жүргізу қамтамасыз етіледі.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнаманың адамның және азаматтың құқықтарын, бос­тандықтары мен заңды мүдделе­рін, халықтың денсаулығын, са­нитариялық-эпидемиологи­ялық саламаттылығын, қоршаған ор­та­ны, қоғамдық имандылықты, меншікті, мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың белгіленген тәр­тібін, ұйымдардың заңмен қор­ғалатын құқықтары мен мүд­де­ле­рін әкімшілік құқық бұзушы­лық­тардан қорғау, сондай-ақ олар­дың жасалуының алдын алу міндеттеріне сәйкес осы қағи­дат­тарды жүзеге асыру үшін әкім­шілік жауаптылық негіздері бел­гіленген. Бұл орайда әкімші­лік жаза әділ, құқық бұзушылық­тың си­патына, оның жасалу мән-жай­ларына, құқық бұзушының жеке басына сай келетін болуы тиіс. Жеке тұлғаға әкімшілік жаза қолдану кезінде жасалған әкім­шілік құқық бұзушылықтың сипа­ты, кінәлінің жеке басы, оның ішінде құқық бұзушылық жаса­ған­ға де­йінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, мүліктік жағдайы, жауапты­лық­ты жеңілдететін жә­не ауыр­ла­та­тын мән-жайлар ес­ке­ріледі. Әкімшілік жаза қолдану адамды орындамағаны үшін көр­се­тілген жаза қолданылған мін­деттерді орындаудан, жол беріл­ген бұзу­шылықтарды жоюдан және за­лал­ды өтеуден босат­пай­ды. Қан­дай іс-әрекеттердің әкімшілік құ­қық бұзушылықтар болып табы­ла­тынын және олар­ды жасағаны үшін қолданыла­тын жаза түрле­рін, сондай-ақ құ­қық бұзушылық жасаған адамға қандай әкімшілік жаза көрілетіні, қай мемлекеттік органның (ла­уазымды адамның) және қандай тәртіппен жаза­лануы мүмкін еке­ні айқындалады. Бұл шаралар­дың іс жүргізу нормаларын же­тілдіруге, толық­қанды әкімшілік іс жүргізуді қам­тамасыз етуге ық­палы айтарлық­тай екенін тәжіри­бе айғақтап отыр. Десек те, әлі де толықты­ратын тұстар жоқ емес. Мәселен, кодекстің 786-ба­бында құқық бұ­зушылықтар мен оларды жеткізу­ге тиісті заң­ды тұлғалардың тізімі келтіріл­ген­мен, нақты мерзімі нақтылан­бауы немесе 55-бапта әкімшілік жаза тағайындаудың төменгі шектік деңгейінің ай­қындалмауы процесті рәсімдеуде бірқатар қиындықтар тудырады. Аудан­дық және оған теңес­ті­рілген сот судьяларына әкімшілік құқық бұ­зушылық квалифика­ция­сын не­ғұрлым қатаң әкімшілік жазамен алмастыратын құқық көздел­меген.

Біздің ойымызша, іс жүргізу кодексін қабылдау қажет, өйткені ондағы құқық бұзушылықтардың барлық аспектілері әкімшілік құ­қық бұзушылық туралы кодекс не­гізінде реттеледі. Сонда азамат­тық тең құқықтың конституция­лық талабы сақталып, сот төре­лігі нығая түсері анық.

Дамир ШАМҰРАТОВ,

Петропавл қалалық әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі мамандандырылған соттың төрағасы.