ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚТЫҢ ТАРИХЫ ТЕРЕҢДЕ

Тоғызқұмалақ – әлемдік интеллектуалдық ойындардың озық үлгілерімен бой теңестіре алатын зияткерлік ойын, логикалық ойлау өнері. Бұл ойынның басты қасиеті – адам санасын жетілдіруге ерекше күш салады. Сан ғасырлар бойы халқымызбен бірге жасап келе жатқан ұлттық ойын шахмат, дойбымен деңгейлес болса да әлі күнге халықаралық дәрежеге көтеріле қойған жоқ. Оның үстіне елімізде де тоғызқұмалақ ойнай білетіндердің саны аса көп емес. Ұлттық ойынды барша қазақ баласы білуі керек. Бұл жөнінде тоғызқұмалақтан Солтүстік Қазақстан облысы бойынша аға жаттықтырушы Мейрамбек Утеновті әңгімеге тартқан едік.

– Тоғызқұмалақ – жеңіл ойын емес, сіз оны неше жаста үйрендіңіз?

– Жамбыл ауданындағы Қо­жаберген жырау атындағы қазақ мектебінде интернатта жатып оқыдым. Қателеспесем төртінші сынып оқып жүрген шағым болса керек, мектепте дойбы, шахмат, тоғызқұмалақ сынды үстел ойындарына көп көңіл бөлінді. Оқушылар бос уақытын пайдалы өткізуі үшін тәрбие­шілер түстен кейін түрлі ойындар ойнататын. Алғашында то­ғыз­құмалақ ойынына қатты қы­зығушылық таныта қойған жоқ­пын. Бірақ ережелері мен әдіс-тәсілдерін бірден ұғындым.

– Тоғызқұмалақ – шахмат, дойбы ойындары сияқты адамнан шыдамдылықты, салқынқандылықты, терең және логикалық ойлауды қа­жет ететін ақыл-ой спорты. Күр­делілігі жағынан тоғыз­құмалақ аталған ойындардан кем соқпайды. Алайда неге тоғызқұмалақ шахмат ойыны сияқты халықаралық дәрежеге көтерілген жоқ?

– Бұл өте күрделі сұрақ. Шахматты күллі әлем жұртшылығы ойнайды. Ал тоғызқұмалақ енді ғана таныла бастады. Еліміздің тоғызқұмалақ федерациясы ұлттық ойын түрін әлемге наси­хаттау мақсатында осы жылдың қыркүйек айында өтетін Дүние­жүзілік көшпенділер ойынының бағдарламасына қосты. Оған 50-ден астам ел қатысады деп жоспарланып отыр.

Бұл бір адамның немесе бел­гілі бір ұйымның ғана атқаратын ісі емес. Ұлттық ойын болғандық­тан ұлт болып атсалысып, ел ішінде де, шетелде де кеңінен насихаттауымыз керек. Алдымен өзің түсініп білмеген істі, өзгеге неге ұғынбайсың деп өкпе артқан бос әурешілік. Өзімізден бастауымыз керек.

– Ұлттық ойынды балалар қызығатындай етудің қандай жолдары бар?

– Қазіргі балалардың көбі тоғызқұмалақтың атауын білгені болмаса, қызығып ойнай қояды деп айта алмаймын. Өйткені ол көп ойлануды, ұзақ отыруды та­лап етеді. Ал қазіргі оқушылар­дың оған төзімдері жетпейді, оның үстіне қолдарындағы те­лефон оларға қызығырақ.

Балаларға алдымен тоғызқұмалақтың тарихын баяндап, ата-бабаларымыздың осы ойын­­ды ойнау арқылы көсем, дана болғанын айтып барып олардың қызығушылығын оят­қан жөн. Тоғызқұмалақтың бала­ларға арналған “Бестік”деген тү­рі бар, кішкентай балаларға ал­ды­мен соны үйрету керек. “Бес­тікте” бес қазандық, бес құма­лақ­тан болатындықтан ойлауға же­ңіл, есептеуге ыңғайлы. Соны же­тік білгеннен кейін барып ба­лаға тоғызқұмалақты үйрет­кен абзал. Алдағы уақытта то­ғыз­құ­малақ федерациясының бас­шы­лығы осы “Бестікті” бала­бақ­ша­ларға ен­гізіп, алты жасқа де­йін­гі бала­лар арасында ел чем­пиона­тын өткізуді жоспарлап отыр.

– Жақында депутаттар то­ғызқұмалақтың атауын өз­гертуді ұсынды. Бұл ұсыныс­пен келісесіз бе?

– Әлеуметтік желіден бұл ұсыныс жайлы көрдім де қайран қалдым. Депутаттың орынсыз ұсы­нысына жауап берген тоғыз­құмалақ федерацияларының президенті Әлихан Бәйменов былай деді: “Мәжілістің бірнеше депутаты ұлттық мәдени мұра­мыз тоғызқұмалақтың атын өз­гер­ту қажет деп Үкіметке сауал жолдапты. Ғасырлар бойы ха­лық пайдаланып келген төл атау­дан жирену, қасиетті ұғым­дарға немқұрайлы қарау – ұлт­тық құндылықтар аясында қо­ғамды ұйыстыруға бастамайтын іс екені сөзсіз. Көзі қарақты кез кел­ген адам “бұлар басқаны қой­ғанда Абайды танымай, Әуе­зовті оқымағандар ма?” – деп қай­­ран қалған шығар. Бастама­шылар­дың кімді оқитынын біл­мей­міз, бірақ қағидалы ақиқатты түсін­бейтіні анық. Тоғызқұмалақ – ұлт­тың мың жылдық тарихы бар зият­керлік ойыны”. Мен бұл жа­уаппен толықтай келісемін.

– Мектеп қабырғасында ұлттық ойынды насихаттау, оқушылардың қызығушылығын ояту үшін қандай жұмыс­тар атқарып жатырсыздар?

– Қазір мектепте оқушылар оқитын сабақ саны айтарлықтай көп. Содықтан да тоғызқұмалақ ойынын мектеп бағдарла­масы­на енгізіп, балаларға жаппай сабақ ретінде беруден еш нәти­же шықпайды. Менің ойымша, арнайы үйірмелер ашып, осы ойынға бейімі бар, қызығушы­лығы басым шәкірттерді тәр­биелеуді басты назарға алған жөн. Біз де соны істеп жүрміз.

Жасөспірімдер, жастар, ересектер және ардагерлер деген төрт буын бар, солардың арасында жеке-жеке жарыстар ұйымдастырылады. Мектеп ли­гасының жеке чемпионаты бар. Онда да жас айырмашылық­тарына қарай 3-5, 6-8, 9-11 сы­нып болып бөлінеді. Ал облыстық деңгейде жасөспірімдер арасында екі, жастар арасында үш, ересектер арасында төрт жарыс және жылына бір рет ардагерлер арасында өтетін тур­нирді қосқанда шамамен он шақты жарыс ұйымдастырыла­ды. Облыстық іріктеуде чемпион атанған 3 ұл мен 3 қыз респуб­ликалық додаларға қатысуға мүмкіндік алады.

– Тоғызқұмалақты дамыту жөніндегі жоспарыңыз қан­дай?

– Осы жылдың қаңтар айынан бастап тоғызқұмалақтан Солтүстік Қазақстан облысының аға жаттықтырушысы болып тағайындалған болатынмын. Содан бері ересектер арасын­дағы екі жарысқа барып қайттық. Алғашқысы Алматы қаласында өтті, Дүниежүзілік көшпенділер ойынына іріктеу болды. Екіншісі, мамыр айында Ақтау қаласында өткен командалық чемпионат. Енді кіші жасөспірімдер арасын­да өтетін жарысқа 10 бала жі­бер­мек ойдамыз. Барған жарыс­тың бәрінен қоржынымызды ме­дальға толтырып қайтып жүрміз деп айта алмаймын. 1995-97 жыл­дары біздің облыс тоғызқұ­малақ бойынша үздік үштікте бо­латын, кейін қаражат бөлінбеуі­не байланысты үйірмелер жа­бы­лып, сабақтастық үзіліп қал­ды. Алдағы уақытта сол дең­гейге қайта көтерілу мақсатында қолдан келгеннің бәрін жасап жатырмыз, талантты ойын­шы­ларды мейлінше қанаттанды­руға күш жігерімізді салсақ деген ойдамыз.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Сержан НҰРТОЛҚЫНҰЛЫ.