Естіліп үні Абайдың тұрар әр қырдан

Ұлылық тұнған Шыңғыс атырабы, Абай елі, ұлылар мекені, топырағы мен өзегіндегі тарих – шежіре, жыр-дастан. Замана хикаяттардың қай-қайсысы да қазақтың бас кітабы – “Абай жолын” айналып өте алмайды. 46 жыл ұстаздық еткен саналы ғұмы­рымда Абай бастаған ұлылар мекенін бір көрудің сәті биылғы жылдың маусым айында түсті.

Үш күндік сапарымыз сәрсенбінің сәті­нен басталды. Бүгінгі күннің жеңіл, жүйрік көлігіне жер алыстық етпейді ғой. Тізгін ұстаушы – өңірімізге белгілі кәсіп­кер, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің жанашыры, саналы ғұмырының 70 жылын дін жолына арнаған, бес жасынан зағип­тық өмір кешкен ғұлама молда Қабдолбәридің жиені Жомарт Жақсылықұлы Ома­ров, үшінші жолаушы – шәкіртім Жа­пар Қабдолбәриұлы Төлегенов.

Бөрілі

“Семейден шығып, көзіңді тіксең маңайға,

Тарихқа тағзым ете жүр, қалқам, жарай ма?

Табаны тиген топырақта мынау текті іздер,

Абайла, қалқам, бұл жермен жүрген Абай да!”.

Абай, Шәкәрім, Мұхтарды дүниеге әкел­ген қасиетті ұлылар еліне саяхаттай­тын жол осы жерден бастау алады. Жол­серігіміз ақын Азамат Қазыбай – Абай мү­зе­йінде сегіз жыл қызмет еткен, ел-жер та­рихын жетік білетін жігіт. Әңгімесін ұлылар еліндегі ұрпақтар сабақтастығымен бай­ла­ныстыра сабақтады.

“Мынау Шағыл дала!

Тап осы жерде ұлылар жүріп ән қылған,

Естіліп үні Абайдың тұрар әр қырдан.

Семейден өтіп, Шыңғысқа бағыт бұрғанда,

Шағылдың беті шарқ ұрып шығар алдыңнан.

Абайдың Семейде айлап жатып қай­тар­да туған “Сұр бұлт” туындысы Шағыл өзе­гінде 1892 жылы жазылған. Анау кө­рінген Күшікбай асуы. Күшікбай – Арқа­лық­ты қыстайтын бес-алты ауылдың ата­сы. Өзі батыр болған адам. Дәл қара жол­дың бойында, Арқалық асуының биігінде тастан үйген оба секілді жалғыз мола бар, бұл – Күшікбай батырдың моласы. 21 жа­сын­да дүние салған. Ерте күннен жорыққа аттанып, Уақтың көп батырларының ара­сын­да бұғанасы қатпағанына қарамай, талай қиын қыстауда ақыл тауып қажыр қайратпен ерлік көрсетіпті”, – деді ол.

Азаматтың өлеңдете сөйлегені ұнады.

“Алдыңнан шығар, табылмас өлке сыр бөтен,

Ұлықтар Бөрілі Мұхтардай ұлын бір көсем.

Омархан мен Нұржамал рухы жатқан жер,

Әуездің әні әуеде тұрған бұл мекен”.

Мұқаңның, Мұхтар Әуезовтің құты, ата қонысы – Бөрілі.

Бөрілі – Семей қаласынан 80 шақы­рым қашықтықта орналасқан мекен. Бөрі­лі­де Мұхтар Әуезовтің музей-үйі орна­лас­қан. 1987 жылы жазушының 90 жыл­дық мерейтойында ресми түрде музей болып ашылған.

Бұл қоныс мекенді мәртебелі деуге то­лық құқық беретін ұлы Мұхтардың “кіндігін кесіп, кірін жуған” алғаш жарық нұрын көрген, қарын шашы алынған, бұрын Абай ме­кен етіп, өзінің болашақ ізбасары Мұқаң әу­летіне сыйлаған қоныс болуымен де даңқ­ты, қасиетті. Осынау орынның ғажаптығы сонда, осы Бөріліден 20 шақырымда Абай, мұнда Мұхтар туып, айналасы қы­рық жыл аясында бір өлкеде бірінен соң бірі қос ұлы адам дүниеге келген. Абай өлеңдері Мұқаңның атасы Әуез қарттың иманына айналып кеткен. Сондықтан да, қария өзі бейілі құлаған “Қоңырына” қара танысымен жатқа айтқызғаны Абай өлеңдері болды. Алты жасында жаттаған Абай шығармашылығы. Мұқаң: “Абай ауы­лы – қазақ даласының академиясы”, – дейді. Қаламгердің Бөрілідегі музей-үйінің жа­нындағы Мұхаңның өз қолымен қойған “Мұңлы қоңыр туған анам, туған жерім Бө­рі­лі” деп туған жерінің табиғи тасына қа­шап жазылған ескерткіш тасы өткен та­рихымыздың куәгері іспетті.

Мұқаңның 40 жасы 1937 жылдың жап­пай жазалау, жабу, ату кезеңіне, 50 жасы – 1947 жылдың “Ленинград”, “Звезда” жур­налының СОКП ОК-нің айыптаушы қаулысына еніп, Қазақстан зиялыларын қуғын­дауға (ішінде Мұхтар да бар) тұспа-тұс кеп, тек 1957 жылы ғана халқының асыл ұлын дәріптеп, мадақтап, бауырына ба­сып, емірене сүюіне мүмкіндік туады. Осы орайда Мұхтар Омарханұлының 60 жыл­дық мерекесінің куәгері, Мұхаңның Қас­қа­бұлақ ауылындағы туған жұртымен кезде­судегі сөзін тыңдаған, Абай, Мұхтар өмірін, шы­ғармашылығын зерттеуші Бекен Иса­баев­тың естелігінен мынадай үзінді келтірейік:

“Мұқаң жүк машинасының үстіне жасалған мінбеге шықты.

– Мен Қасқабұлақта туған жер, туған елімді сіздер мен біз бір жан, бір тәнбіз де­ген едім. Қазір де сіздерге сол сөзімді қай­та­лаймын. Менің сіздерге айтайын деген ар­манды, иә-иә асыл арманды сөзім. Шың­ғыстың елі мен жері, сендер дүнияға Абайды бергенсіңдер!.. Сендер әлі де хал­қыма Абайдай перзент беріңдер… беруге тиіссіңдер… берерсің! (жазушы көзіне жас алды). Мен соны көрмей кетіп бара жа­тырмын. Әлде, сол мына қара табанда­рым арасында тұр ма екен?.. Осы Қара­уыл­да, анау Жидебай, Орда бойында мен де жалаң аяқ жүгіріп жүргенмін. Мұхтар­дың аяғы аспаннан салбырап түскен жоқ. Ха­лық пен халық, адам мен адам білім­мен теңеседі, ұлт дүнияға берген тұлғалы ұлдарымен өлшенеді”.

Біз Ұлы Мұхтардың алтын құндақ, асыл бесігі Бөрілімен мәртебесі биіктей берсін деп қош айтысып, сапарымызды жалғастырдық.

Ақшоқы

“Ақшоқы – Семей өңірі, Абай ауданы­ның солтүстігіндегі тау” деп сөзін сабақтады жолбасшымыз Азамат. Абайдың қыс­та­уы тұрған жер. Бұл – Құнанбайдың бар әу­леті жатқан Ақшоқы. Абай Құнанбай­ұлының 175 жылдық мерейтойы аясында Абай ауданы аумағындағы Құнанбай қорымы мемлекет қамқорлығына алынып, елімізде тұңғыш рет Құнанбай Өскенбай­ұылының музейі құрылды. Құнанбай де­мекші, біздің Абай еліне сапарымыз Құ­нанбай қажының 220 жылдық тойына дөп келіпті. Абай ауданы жұртшылығы қажы тойын өткізу дайындығында екен.

– Ағайлар, Ақшоқыға байланысты мына бір естелік әңгімені естеріңізге салайын, – деп жолбастаушымыз Азамат ақын әңгіме тиегін ағытты.

– Әне, Ақшоқы оңында Сарттың Арқа­лығымен қолтықтасып ап сыртын беріп жа­тыр. Мағауияның қонақасы Шеткі Ақ­шо­қымен Үлкен Оқшоқы арасындағы Есіргеп бұлағында өткізілген. Абайға көңілін біл­діріп, ақынның қайғысын бөлісуші туған жұрты Абайдың өз қазасына шекті толас­сыз келіп жатқан. Соның ішіндегі айрықша көрінгені соңына көп сөз, мол алыпқаш­ты лақап қалдырған Оразбайдың келу жө­ні болады. Оразбай осы күзекте Ма­ғашқа бата жасаған екен. Ол тап қайта­рында:

– Абай, сен өледі екенсің, Кел, кешу айтысайық! – депті. Естігендер шошып кеткен. Абай:

– Дұрыс айтасың, бай. Мен өлемін. Ке­шу айтыспағымыз жөн! – деп орнынан тұ­рып, – Кештік, қиямет қайымда жолы­ғы­сайық! – десіп, құшақтасып тұрып қош­тасыпты.

Бата оқырға келуші Есболаттар ұзап шыққан соң, Қыстаубай:

– Ойпырмай, бай-ай, тірі өлтірдің ғой. Осындай қастық болар ма?! Өзі қан жұтып отырған Абайға сен өледі екенсің дегенің қай қисынға сыяды. Мұның қаскөй тілек, бай. Абайымыз – халқымыз, қазағымыз емес пе еді! Тірі қайтпадық..

Оразбай:

– Тоқтат, Қыстаубай! Сендер сезбес бо­лады деп, мен қапы ұра алмаймын. О несі! Неге көрмейсің, неге сезбейсің, түге. Абай­дың денесіне ажал еніп кетіпті. Бір сөзін бір жерде екі айтатын Абайды қашан көріп ең, а?.. “Ел қайғысы – ер қайғысы еді. Ер қайғысы ел қайғысы болмасын! Еліме рақмет!” деген сөзді екі қайталады емес пе, жаңа аңғарсаңдар? Абай селк етіп шошып маңайына қарай береді. Көзі қыдырыстайды. Бәріміз шу­лап, үстінен арыз жазып, өсектеп жала­лап, жабылып жүргенде шіркей құрлы көр­ген Абай бар ма еді бізде, а? Ет жүрегі селт етіп пе еді оның… Енді бүгін балаша шо­шы­нып, селк етіп кетіп отыр… Қайран арыс – Абай жоқ бізге. Жоқ… Жоқ…

Бұл Абай мен Оразбайдың ең соңғы кездесуі болған.

Жидебай

“Әнге де бай жер, жырға да бай мекен, күйге бай,

Желсіз бір түнде айдынның бетін сүйген Ай…

Жыр менен Жердің кіндігі болып жайқалған,

Алдыңнан шығар жұмақтың төрі – Жидебай”

Жидебай – Абайдың ата қонысы. Қа­рауыл өзенінің жайылымында жатқан қа­рық, шұрайлы жер. Жидебайды Тобықты руының Жігітек атасы мекен еткен. 19-ға­сырдың орта тұсында Жидебай, Борсықбай, Барақты – аға сұлтан Құнанбай Өс­кенбайұлы иемденіп, қыстау салдырған.

1850 жылы Құнанбай Жидебайдан 15 шақырым жердегі Ескітам қонысына медресе салдырып, өзінің туыстарының балаларын оқытқан. Құнанбай қажы дү­ние салған соң 1885-1891 жылдары Жи­дебай қонысы Құнанбайдың Ұлжаннан ту­ған баласы Оспанның еншісіне тиген.

1891 жылы інісі Оспан қайтыс болған­нан кейін қыстауы Абай иелігіне көшкен.

Қазір мұнда ақынның өмірі мен шығар­машылық жолынан толық мағлұмат бере­тін мұражай-үйі жұмыс істейді.

Жидебай да Абайдың қара шаңырағы, сол кезеңдегі руханияттың ордасы бол­ған.

Абай-Шәкәрім кесенесі

Нысан – 1996 жылы салынған сәулет өнерінің ескерткіші. Ұлы ақынның туға­нына 150 жыл толған тойы қарсаңында орна­тылған. Тұғырының биіктігі – 5, ұзын­дығы – 200, ені – 60 метр. Биік екі мұна­раның бі­ріншісі – Абай мұнарасы (биіктігі 38,5 метр), екіншісі – Шәкәрім мұнарасы (35 метр).

“Әлемде артқан төңірек мынау бағасы,

Оспанның көлі, Кеңгірбай, Орыс қорасы.

Қол жайып, Құран бағыштау парыз, бар мұнда,

Шәкәрім, Абай, Ұлжан мен Зере моласы”.

Абай-Шәкәрім ескерткіш-кешенін көр­генде Мұқаңды (ұлы Мұхтарды) сөйлет­пей бола ма?

“…Жаздың бір тыныш кезінде, Қасқа­бұ­лақта биікше тастақ төбенің басында кешкі ауылдың тірлік тынысын тыңдап Абай отырды.

Бүгін таңертең сырт жайлаудан көп жолаушы жас қонақтар, ақын, әнші достар келген еді. Абайға солар жаңа қуаныш хабарлар жеткізген. Абай сөзі халыққа жағып, кең жайылып кетті. Қарқаралы – Қоянды жәрмеңкесіне жиналған төрт орыстың бәрі кәрі-жасы Абай атына қанық бопты: “Абай деген жақсы шығыпты”, “Сөзі, өсиеті бөлек, білгіш шығыпты”, “Ха­лыққа қамқор, мұндасына дос, жуан со­дырға қас жан дейді”, “Тобықтыдан туса да, бір тобықты емес, исі ел жоқшысы, ел ұлы боп туыпты”, “Сөзін тыңдаймыз, өсие­тін ұғамыз” – деседі екен жұрт.

…Енді Абай сол топтан жалғыз бөлініп, өз ойымен шығыпты. Қазір ол кешкі дүние көр­кіне сыр қосады. Кең әлемнің бұдыр­сыз жазық жүзі жадырап тыныс алғандай батар күннің қиыс түскен шұғыласы да­ланы қызғылт жарқын нұрға бөлепті. Тегіс, шексіз рақат нұры. Шабытты ақын көңілі қазір көз алдында дала емес – теңіз, кең, тыныш теңіз жүзін көргендей. Сол теңізге, өмір-тарих мол мұхитына бір кеме жалғыз жалауын көтеріп жол тартты. Алға басты, белгісіз болса да ғажайып шұғыласы бар жағаға, ұзақ сапарға басты ол кеме, жалауында да “Тартыс”, “Үміт” деген ұран бар. Халық үмітін үстіне арқалаған сол кеме “Келешек” деген жағаға қарай тарт­ты. Бұл – “Абай кемесі”.

Абай-Шәкәрім кесенесі алыстан қара­ған адамға кең жазықта алып дала теңізіндегі қос кеме тәрізді болып көрінеді екен.

Осындайда қасиетті мекеннен қандай тағылым алдық деген ой келеді.

Бірінші тағылым – “Өнер алды – қызыл тіл” деген қасиетті ұғымның осы аймақтың халқының бойына сіңген басты мінез – қасиеттердің бірі екендігіне көз жеткіздік. Бұған дәлелімізді алыстан іздемей-ақ қа­сымыздағы жолбасшымыз жас ақын жігіт Азамат Қазыбайды айтсақ та жетіп жатыр. Абай, Шәкәрім өлеңдеріне мүдірмейді, ағып тұр. Жастығына қарамастан ел, жер тарихын, ел аузындағы аңыз әңгімелерді қисынын келтіріп, шебер әңгімелейді. Осы өңірден шыққан төкпе ақын Қалихан Ал­тынбаев Шыңғыстаудың “шалдары ше­шен жаралған, шежіреден нәр алған” де­ген бағасы сөз құдіреті, сөз дерті дегеннің не екенін, ақылды, ойлы сөзге тоқтау, ал жетесіз, әділсіз сөзден, шешімнен жан азабына түсудің азап-қасіретін айшықтай түсетініне көзіңіз жетеді.

Ұлылық ұйыған, даналық пен дарын­дардың жерұйығы болған мекенмен қимай қоштастық.

Асыл халқымызға ұлы Абай, Шәкәрім, Мұхтардай текті перзент берген алтын құндақ мекеннің мәртебесі биіктей берсін!

Қарақат ШАЛАБАЕВ,

ардагер ұстаз.