Soltüstık Казахстан
Қазақтардың Меккеге кажылыққа барғанда түсетін үй жайы – тәкия туралы белгілі жазушы Дүкенбай Досжан “Абай айнасы” кітабында мынадай тарихи деректерді келтіреді: “1874 жылы хажыға барғанында хажылары түсетұғын Меккеде бір тәкия яғни үй сатып алып құдайы қылып еді. Осы күнде кіші тәкия деп атайды. Кіші жүзден бір Сұлтан деген бек ғалым жігіт ие болып тұр. Басында хажы марқұмның қойған күтушісі Қантпай сопы еді. Ол кісі өлген соң, кемпір қатыны бір жиен қызын асырап тұрған кезде осы Сұлтан кез болып, кемпір соған жиен қызын беріп, тәкияға Сұлтанды ие қылыпты. Мен пақыр 1905 жылдан 1906 жылға қарай хажыға барғанда тәкияны көрдім. Менен бұрын хажылар кіріп қалған екен. Оларды ренжітпей пәтер алып түстім. Бірақ Сұлтан айтты: бұл тәкия осы күнде кіші жүз Досжан хажының атына жазулы екен. Не себеп екенін білмедім деді. Соны 31 жыл болған ескі дәптерден қаратып білмекші болып, дәлелге барып ертең шәрифке барғалы тұрғанымда Алланың тағдыры қатты науқастандым. Жазылар жазылмаста кіші дәлдалымыз Ибрагим Мәлуанн деген кафила жүріп барады деп, түнде хабар қылып жүріп кеттім. Хажы марқұм тәкияны мен бастап алсам да, кіші жүз хажылары көп ақша беріп еді. Сол себептен бе, яки құдайы қылғанда Досжан хажы атына қалдырған ба – біле алмадым. Хажы марқұмнан кейін біздің топтан хажының туысқаны, Якубтың (Жақып болуы керек. – Д.Д.) баласы Ақберді марқұм барып Меккеде өтіп еді. Сол жолы құдай тағала нәсіп қылып қабіріне зиярат қылдым”.
Жоғарыдағы әңгімедегі “хажы марқұм тәкияны мен бастап алсам да, кіші жүз хажылары көп ақша берді деп еді”, – деген сөйлемге айрықша назар аударған жөн. Шәкәрім шежіресінде, одан жәдитше жазулы қазіргі кириллицаға түсіргенде стильдік селкеуліктер кеткен. Ол сөйлемді былайша оқып түсінген ләзім: “хажы марқұм, яғни марқұм Құнанбай айтып отыратыны есімде қалыпты, ол кісі айтушы еді: тәкия жайды мен бастап салғызсам да, кіші жүз хажылары жерге, кұрылыс жабдығына көп ақша өткізіп күш жұмсап еді” – болып оқылуы қажет. Құнанбайдың әлгі тәкия жайды қалай салғызғаны, кімдер қол ұшын бергені, қандай қиыншылықтар көргені туралы басқа деректер тапқан едік. Сол деректерге жүгінсек әңгіменің түп төркіні, оқиғаның нағыз шындығы ашылып шыға береді. Құнанбай қасына аса жігерлі өжет мінез Ізғұттыны ілестіріп, 1870 жылы Меккеге сапар шегеді. Жолда ат тұяғын күйдірген шөлден, құс қанатын талдырған таудан өтеді, көп қиындықпен Меккеге жетеді. Меккеге өзге елден келген мұсылмандардың жатын үйі болады екен. Үйсіз, күйсіз босып жүрген тек қана қазақтар мен қырғыздар. Кейде арабтардың үйін уақытша жалдап тұрады, кейде көше бойына қонып қалады, көргендері азап пен мазақ.
Осыны байқаған Керей Аңдамас мырза Көшербайұлы бір тайлақ пен дөнен шығар жылқы сатып алып сойып, бір үйге қазақ қажыларын қонақ етеді.
“Жалғанда қорлық қазақтың жататын үйінің жоқтығы екен. Дүние, малды несіне жинап жүрміз. Өлсек ертең бәрі қалады. Ретті жерінде кәдеге жаратқанға не жетсін. Мұны айтып отырғаным, осында келген қазақ қажылары шілдің қиындай пытырап, әркімнің үйіне қонып жүрміз. Бұл – ат арытып, тон тоздырып келгенде атымызға лайықсыз іс. Біздің соңымыздан талай жұрт қажылыққа келер. Олар біздің кебімізді кимесін. Сондықтан қазақтарға арнап үй салдырайық. Мен осында қалып, іс қылуға бекініп отырмын”, – деген Аңдамас мырзаның сөзіне Құнанбай, Жансары уақ Түйте Нұрекеұлы, атығай Қосшығұл Шопанұлы, он екі ата байұлының жаппас руынан Мінайдар Жарасбайұлы бой көрсетіп, мақұл көреді. Дұрыс сөзге бас изейді. Басқа қажылар: “Ақшамыз сарқылды, елге аман-есен жетсек болды”, – деседі.
“Содан бес қажы Меккенің әкіміне жолығып, бес үйдің орнын, кұрылыс материалдарын сұрайды. Алғашқы екі үйдің орнын жасымыз үлкен деп Құнанбай мен Түйте иеленеді. Үшінші үйдің орнын қара шаңырақтың иесімін деп Мінайдар иемденеді. Аңдамас пен Қосшығұлға орын қаланың шетінен тиеді. Құрылысқа қажетті заттар да осы ретпен бөлінеді. Үйдің іргетасын салғанда Түйте қажы ауырып, қайтыс болады. Өлер алдында ол кісі бар қаражатын Құнанбайға тастайды. Түйтенің басына Аңдамас күмбез соқтырып, “Түйте Нұрекеұлына күмбез соқтырушы керей Аңдамас” деп жазылған тас қойғызады. Бұлардың ішінде қалталысы Аңдамастың өзі екен. Сонымен қазақ қажыларына арналған бір мәрмәр, үш кірпіштен салынған төрт үй бітеді. Әркім өзі салдырған үйдің маңдайшасына аты-жөндерін жаздырады. Меккедегі шаруа реттелген соң Аңдамас жанындағыларға Мәдинеден де үй салдырайық деген. Бірақ Құнанбай, Мінайдар, Қосшығұлдардың қаржылары азайған екен, шамалары көтермейді. Сосын Аңдамас жанындағы 45 нөкерін ертіп барып, Мәдинеден 75 адам еркін сиятын үй сатып алып, оның да маңдайшасына өз атын жазып қалдырыпты”.
Сонда араб шөлінің төсінен қазақтардың қамын жеп үй салғызып жүрген Аңдамас кім? Руы керей, 1824 жылы туған. Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданына қарасты Күйгенқыстау деген жерде дүниеге келіпті. Мұсылманша хат таныған. Орысша жазып, сөйлей білген. 14 қалада сауда дүкенін ұстаған. Келелі түйесі, 10 мың жылқысы болыпты. Жәнипа есімді қызын, Тұрмағанбет есімді ұлын қыста медреседе оқытып, жазда қызын тігіншілік, ұлын қолөнер кәсібіне баулиды.
“Алда-жалда дәулет қайтса, ұлым да, қызым да бейнет көрмей, өз беттерімен күнелтсін деп қолөнер үйреттім. Құдай осы күнді көпсінбесе, онда екеуі де өздеріне қызмет еткен адамдардың қадірін білетін болады”, – деп уәж айтады екен. Елін жарыққа сүйреп, көп жақсылық жасайды, қаріп-қасерге мал бөліп береді. 1903 жылы 79 жасында қайтыс болады. Бейіті қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Тимирязев ауданындағы Алыпқаш деген көлдің жағасында Сарыоба деген жерде көрінеді.
Сонау ғасырдың өзінде-ақ істің көзін тауып, мол дәулет жинап, оны туған халқының игілігіне жұмсаған Аңдамас қажы Көшербайұлының нағыз азаматтық ісі бүгінгі ұрпақ үлгі алар, қасиет тұтар өнеге емес пе?!
Қарақат ШАЛАБАЕВ,
ардагер ұстаз.