Ақ қайың, қызыл қайың, сырлы қайың

Әнсүйер қауымның арасында кең тараған “Жәнібек ән салады, Ақселеу тамсанады” дейтін сөз бар. Шынында да, бір кездері эк­ран арқылы өнер туралы бір әңгі­мені екіншісіне жалғастырып, кө­рер­менді ұйытып отыратын қос тұлға қазақтың дәстүрлі мәде­ниетін ұстаған, көкірегі қазынаға толы соңғы алыптар сияқты көрі­нетін. Сол бағдарламаларды Жә­ні­бек Кәрменов салған әндерді, оған Ақселеу Сейдімбектің бер­ген сипаттамаларды қағаз бетіне түсірсе, көлемді ғылыми еңбекке жүк боларлықтай дүниелер еді. Ке­ңестік кезеңнен енді есін жи­нап келе жатқан жұртшылық осы хабар арқылы өз бастауына қай­та оралып, жоғалтқан қазынасын тапқандай болды. Екі алып кез­дес­кенде небір әңгіменің тиегі ағытылып, ән мен жыр бұлағы­ның көзі ашылғандай еді. Жұрт­шылық кешегі халық әндерінен бастап, жыраулар поэзиясы, сал-серілер шығармашылығымен Жәнібек Кәрменов арқылы таны­сып жатты.

Өнер майталманының орын­дауында таспаға түсіп, бүгінде ал­тын қорымызға енген әндердің ішінде Шашубай Қошқарбайұлының “Ақ қайыңы” да бар. Дала толы ор­ман-тоғайдың арасын мекен ет­кен қызылжарлық оқырманды аталған әннің тарихы қызықтыр­май қоймасы анық.

Қазақ ағып тұрған өнерпаз­дарды бүгінгідей шабыты бар деп емес, арқасы бар деп көтер­мелеген. Өйткені сал-серілер ән айтқанда ерекше күйге еніп, ай­наласын думанға бөлеп, көздері от шашып, домбырамен біте қай­насып кеткендей әсер қалдыр­ған. Кешегі халқымыздың театры да, концерті де, тіпті циркі де осы әнші-ақындар еді. Осындай өнер мектебінің үздік өкілдерінің бірі – Шашубай Қошқарбайұлы еді. Ша­шу­бай десе, қазақтың есіне әлі күн­ге дейін ұлтымыздың қасиетті өнері, айтысы, әні, жыры түседі. Дала дүлдүлінің ойнақы бейнесі, әртістік қабілеті, арқасы туралы әңгімелер көп.

Қазақ өнерінің сан-саласында із қалдырған ақынның ән мұрасы да біршама. Соның ішінде “Ақ қайың” әні осы күнге дейін айтылып, кең тараған. Профессор Се­рік Негимовтің бұл әнге: “Шашу­байдың шығармашылық өнерін­дегі “ақ қайың” деген бей­нелі ұғым қазақ сахарасының көр­кем кел­бетін, сән­-сәулетін, шек­сіз ке­ңістігін, өнерпаздық болмы­сын, мұрат­-мақсатын, ­ой аңса­рын, тұр­мыс­-тіршілік толқында­рын бей­нелейді. Күн нұрына жай­қалып, сыланып өскен, сонша­лықты му­зыкалық және поэзия­лық сырла­ры мен қасиеттері те­рең, қиял, кө­ңіл құстарын шарта­рапқа тарат­қан қанатты образ ақынның жан дүниесінің ішкі иірімдерін, өлең­ге, өнерге деген ма­хаббатын жайып салады” – деп сипаттама бе­руі туындының құн­дылығын айқын­дай түседі.

Өнер зерттеушілерінің жа­зуын­ша, “Ақ қайың” әні 1913 жылы Романовтар әулетінің би­лік құрғанына үш ғасыр толуы­на орай Алматыда өткен жиында автордың өз аузынан жазылып алынған екен. Білетіндер бұл гра­мофон белгілі әнші Манарбек Ер­жановта болғанын айтады. Ма­нар­бек Ержанов өзі де бұл әнді үлкен жиындарда орындап жүр­ген. Тіпті айтыстардың біріндегі үзі­ліс арасында әнші туындыны автордың алдында айтыпты. Ша­шубай да арқасы бар жан ғой. Өзі­нің “Ақ қайыңы” естілгенде шыдай алмай айқайлап жіберіп, сах­на­ға атып шығыпты.

1949 жылы қазақ өнерінің қос алыбы Кенен Әзірбаев пен Ша­шубай Қошқарбаев соңғы рет кез­деседі. Сонда болған шағын ай­тыста Кенен өзінің “Ақ қайың” әнін үйреніп өскен ізбасар екенін жырлайды:

…“Ақ қайың”, “Сырлы қайың” әндеріңді,

Үйреніп мендей інің елге жайды.

Ақында сізден үлкен енді кім бар,

Жамбыл мен үлгі етеміз ұлы Абайды.

Шашубайдың осы әні туралы Әбділда Тәжібаевтың естелікте­рінде де айтылады. Соған қара­ған­да дала дарыны қайда жүрсе де, “Ақ қайыңын” аузынан таста­маған сияқты.

“Арқалы, бет-аузын бақсыша ойнататын Шашубай ақын қыза келе домбырасын лақтырып жі­бе­ріп, тепсініп жүріп айтады екен. Оның термелеп төккен жы­ры­на оң аяғының тап-тап қосыл­ғаны әлдеқандай айбарлы ырғақ береді”, – дейді қаламгер. Әнші­нің қа­ндай үлкен өнер иесі, ша­быт­ты, арқалы жан болғанын осы­дан-ақ аңғара беріңіз.

Шашубайдың әкесі Қошқар­бай кедей болған екен. Ақын әке­сінен ерте айырылып, жасынан жалшылықта жүреді. Бірде еңбе­гінің ақысын бермеген Айтбек дейтін байға өлеңмен талабын жет­кізіп, содан бері өнер қуған екен. Жас кезінде Біржан салмен кездесуі Шашубайдың жолын ашты десе де болады. Қоянды жәрмеңкесіне келген атақты сал­ды Шашубай біраз уақыт сырты­нан бағып жүріп ақыры кезігудің сәті түседі. Арқаның ақтаңгері­мен жүздескен алғашқы сәтінде де Шашубай осы “Ақ қайыңын” шырқап, ағасының батасын ал­ған екен.

“Ақ қайың” – өнер иесінің өмір­лік бағдарламасы сияқты ға­жайып туынды. Онда еркелік те, даналық да, тазалық та, өрлік те, өнерпазға тән сүйкімділік те бар. Мұндағы есте қалар сөздер әсер­лі әуенмен қабысқанда жан-дүниені тебірентіп, өнер құдіретін ұқтыра түседі.

1952 жылдың төртінші мамы­рында сал-серілердің соңғы жұр­нағы Шашубай Қошқарбайұлы дүниеден озды. Елі өз асылын ару­лап, түн ішінде жасырын жа­на­­засын оқыды. Коммунистік жүйе­­­нің құрығы ұзын сәтте халқы өз перзентін соңғы сапарға осы­лай аттандырды. Діни жоралғы­лар басқаша қабылданатын жүйе­де Шашубай Қошқарбай­ұлын жерлеу комиссиясы құры­ла­ды. Ел-жұрт ақынды өз аманаты бойынша жерлеу үшін Бектау-Атаға апарады. Топырақ салын­ғаннан кейін қабір басында тұр­ған жұрт не істерін білмей тұрып қалады. Салтымызда марқұмға жер қойнына тапсырылғаннан кейін құран оқылуы тиіс. Бірақ бұл әрекеті өзіне зиян болып тие­рін білгендердің алақан жаюға ба­тылы бармайды. Сол сәтте жер­леу комиссиясының төрағасы әрі өнерпаз Әлихан Жәңгіров жол тауып, “Ақ қайың” әнін айта бас­тайды. Сондағы жұрттың бәрі бұ­ған қосылып, хормен шырқайды. Осылай туған халқы асыл пер­зен­тін ақтық сапарға әнмен шы­ға­рып салады. Шашубайдың бар ғұмырының айнасы сияқты туын­ды ол дүниеден өткеннен кейін де айтылып, атадан балаға ама­нат болып, бүгінге дейін қазақ да­ласын тербетіп келеді.

Әлия СЕҢКІБАЕВА,

“Мерей” өнер мектебінің директоры.

Қызылжар ауданы.