ЖАСЫНДАЙ ЖАРҚ ЕТКЕН ҒҰМЫР

Халқымызда “Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді” деген қанатты сөз бар. Қасиетті Қызылжар топырағынан жасындай жарқыраған небір дарындар түлеп ұшқан.  Тарихта есімі алтын әріппен жазылған тау тұлғалы қайраткерлердің қатарында Баймағамбет Ізтөлин де бар.

Баймағамбет Ізтөлин 1899 жылы Петропавл уезіндегі Аққу­сақ болысына қарасты Шәліңке ауылында (қазіргі Жамбыл ау­да­ны) орта шаруалы отбасында дүниеге келген. Ең алғаш ауыл молдасы Құлыбайдан білім алып, тіл сындырады. 1913 жы­лы Құрымсы ауылында Уфа қа­ласындағы “Ғалия” медресесін бітірген Сейіткерей Мағазов ат­ты башқұрттан білім ала­ды. Баймағамбет тек хат жа­зумен ғана шектелмей, әде­биет­ке әуестік танытып, татар­дың ха­лық ақыны Ғабдолла То­қаевтың шығармаларымен та­ны­сады, одан кейін орыс тілін үй­ренеді. 1916 жылы күзде Прес­ногорьков­кадағы орыс мек­тебіне, 1917 жылы күзде Троицк қаласында­ғы “Уазифа” мұғалім­дер даяр­лайтын екі жылдық курсына оқу­ға түседі.

Баймағамбет Ізтөлін жазу­шы Сәбит Мұқановтың жақын жолдастарының бірі болған. Қа­ламгер өзінің “Өмір мектебі” атты мемуарлық шығармасын­да ақынның сырт бейнесін “ұзын бойлы, қалалық әдеппен киінген, көк көзді, бет пішіні ұзын­ша біткен, қыр мұрынды жас жігіт” деп суреттеген.

Ардақты тұлғаның оқуды аяқтағаннан кейінгі өмірі жайлы Солтүстік Қазақстан мемлекет­тік архиві қорындағы құжаттар­да былай баяндалады: “Семи­на­риядағы сабақтардың тоқта­ты­луына байланысты Ізтөлин туған ауылына оралып, көп ұза­май педагогикалық қызметке кірісті. Ол өзінің білімін Петро­павл уезінің Аққұсақ бірінші қазақ училищесінде бастаған. Бұл туралы ол 1920 жылы 10-17 қаңтарда Петропавл қаласында өткен мұғалімдер съезіне қа­тысушылардың сауалнамасын­да жазған”.

Баймағамбет Ізтөлин туралы “Певец Свободы” атты жи­нақ­та ақынның Петро­павл­дағы өмір кезеңі жайлы мы­надай ақ­па­рат берілген: “Летом 1920 го­да Б.Зтулин был вызван в Пет­ропавловск на курсы по пере­под­готовке учителей ка­зах­ских аульных школ. Приехал он в го­род 8 июня, а уже через два дня – 11 июня ему был вру­чен пар­тийный билет №1291 организа­ции сочувствующих РКП в пер­вой киргизской, как она тогда на­зывалась, ячейке та­таро-казахской секции пар­тий­ного комите­та г. Петропав­лов­ска. А уже че­рез полгода – 8 декабря 1920 го­да он за­полняет “Опросный лист члена РКП/б/”, на котором наложена резолюция: “Утвер­дить членом. Билет выдан за №474167 11 декабря 1920 года”.

Партиялық сауалнамада Бай­мағамбет Ізтөлин митин­гі­лерде сөз сөйлеп, жиналыстарға төрағалық еткенін, 1917 жылдан бастап мәдени-ағарту жұ­мыстарына қатысқанын жаза­ды.

Баймағамбет Ізтөлин сауат­сыздыққа қарсы күрес жөніндегі төтенше комиссияда жұмыс істеген. Халықты қараңғылық пен надандықтың тұтқынынан шығару мақсатында ол өзін то­лығымен осы жұмысқа арнады. Уездік халыққа білім беру бөлімі оны ұлттық бастауыш мектептер­ді ашу және қазақ ауылдарын­да ересектер арасында са­уатсыздықты жою үйірмелерін ұйымдастыру үшін Федоров аудандық халыққа білім беру бөліміне (бұл қазіргі Қостанай облысының аумағы) инспектор ретінде жібереді. Федоров ха­лық ағарту бөлімінің қарамағын­да он шақты қазақ болысы бол­ған. Баймағамбет Ізтөлин осы болыстардағы мектептердің ал­ғашқы ұйымдастырушысы атан­ды.

Петропавлда мұсылмандар жұмыс клубының болғанын бірі білсе, енді бірі білмеуі мүм­кін. Бұл клуб қала мұсыл­ман­да­ры­ның мәдени өмірінің орталығы еді. Клубтың негізінде әдеби үйірме құрылып, оны бас­қару Баймағамбет Ізтөлинге тап­сырылған. Бұл жерде спек­такль­дер, концерттер, әдеби кеш­тер, лекциялар өтіп тұрды. Клуб мүшелерінің бастамасы­мен қалада екі мұсылман кітап­ханасы, ересектерге арналған мектеп және Мамлюткада оқу үйі ашыл­ды. Клуб Петропавл қа­ласындағы қазақ және татар зиялыларының басын бі­ріктірді. Олардың арасында Ха­физ Ба­зарбаев, актер Вали Аб­саля­мов, мұғалім Қадыр Құрбан­га­леев болған. Клуб мүшелері алдында атақты ақын Мағжан Жұмабаевтың өлең оқығаны туралы деректер де бар.

 1921 жылы “Есіл көтерілісі” кезінде Баймағамбет қару-жа­рақпен күресуге мәжбүр болды. Бүлікті Колчак офицерлері, ку­лактар мен байлар бастады. Оларға продотрядтар (азық-түлік салы­ғын жинайтын отряд­тар), ком­мунистер, кеңес қыз­меткерлері мен комсомолдар қарсы тұрды. Көтерілісшілер Ресейдің аш­тыққа ұшыраған аймақтарына нан жеткізуді тоқтату үшін темір ­жолды басып алуға тырысты. Пет­ропавл қа­ласын қорғау үшін партия ор­гандарының бастама­сымен ком­мунистік отрядтар, ар­найы мақ­саттағы бөлімдер құрылды.

1921 жылы 13 ақпанда бү­лікшілер қалаға басып кіріп, оның қорғаушыларын консерві зауытына қарай ығыстырды. Ізтөлин өз отрядымен жаудың қоршауында қалды. Тек екі күн­нен кейін – 16 ақпанда Омбы­дан келген қызыл армия бөлімшелерінің көмегімен қала бүлік­шілерден тазартылды.

Баймағамбет Қанапияұлы 1921 жылы көктемде Петропавл қаласында ақ гвардияшылармен шайқаста қаза тапты. Ақын­ның қазасы туралы “Мир труда” газетінің 1921 жылғы санында қазанама жарияланды. Онда бы­лай делінген: “Еще одна жерт­ва…. Геройски погиб от ру­ки золотопогонной колчаковщи­ны член РКП тов. Зтулин Байму­хамет казах по происхожде­нию. Т.Зтулин был инструкто­ром Федоровского районного отдела народного образования. Всегда чуткий, отзывчвый, он весь был поглащен в револю­цион­ную работу среди своих то­варищей казахов, побуждая пос­ледних отрешиться от вековой спячки, идти к свету, знанию!

Его беседы, его призывы к светлому счастью будущего и те­перь все еще в сердцах наших.

Т.Зтулин с малолетства был одарен даром стихотворства. Милые его стихотворения были посвещаемы темному казахско­му люду.

Тов.Зтулина нет теперь в наших рядах, и 7 милионное кир­гизское население уже не проч­тет в своих газетах стихотво­ре­ния юного стихотворца Байма­гамбета Зтулина.

Спи дорогой товарищ! Свои­ми стихами ты увенчал свою могилу и пролетариат за­не­сет тебя на страницы исто­рии”.

 “Бостандық туы” (қазіргі “Soltüstık Qazaqstan”) газетінің 1924 жылғы санында Қызылжар өңірінің жігіттері – Баймағамбет Ізтөлин, Жұмабай Нұркеұлы, Мұхаметжан Өсербайұлы және тағы да басқалар туралы мақа­ла жарияланған. Төңкеріс кезін­де күш-қайрат көрсеткен аза­маттар жайындағы мақалада Баймағамбет Ізтөлин туралы былай делінген: “Заты Қызыл­жар жігіті. 1916 жылы 16 жасын­да Троицкі қаласындағы “Уәзи­па” медресесіне барып оқыды. Белгілі төңкерісшіл жас ақын­дар­дың қатарындағысы еді. Сол уақыттан бері қарай жазып жүрген өлеңдері өзімен бірге өліп, жоғалып кетті. Өлеңдері маңызды. Баймағамбет мұғалім еді. Үкімет келгеннен бастап, мұ­ғалімдік қызметін атқарды. Ақыр­ғы уақытта халық оқу бө­лімінде нұсқаушы болып жүрді. Жас жігіт еді. 1921 жылы 21 жасында Қызылжар қаласында жуан жұдырық мұжықтар көте­рілісі болғанда құрал алып, мұ­жықтарға қарсы шығып, түрмедегі саяси жауыздарды күзетіп тұрғанда мұжықтар аранынан өлді”.

Біз Баймағамбет Ізтөлинді халықтың мәдени-ағарту жұ­мыс­тарына атсалысқан, төңке­рісшіл азамат ретінде ғана емес, сонымен қатар айбынды ақын ретінде білеміз. Оның “Ала топырақ”, “Жалғыз жілік”, “Өкпе­ге жауап”, “Өмірім”, “Соғыс”, “Айым мен күніме” атты өлең­дері терең мазмұнымен, жазы­лу шеберлігімен ерекшеленеді. Ақынның 1916 жылы жазған өле­ңін замандастары жатқа білген. Туынды былай өріледі:

Жарқыраған күн нұрын,

Қараңғы тартты, бұлт басып.

Қалың тұман көз байлап,

Шырмалды, қалды адасып.

Ұйқыда жатқан көп халық,

Шошып тұрды, бек сасып.

Үркісе де шошынып,

Құтылмайды еш қашып.

Көздемеді өлерін,

Ерте күннен көз ашып.

Жиренем деп өнерден,

Қор болып жүр жасып.

Төңіректі бұлт қаптап,

Түрленді заман тарылып.

Орнықпады азамат,

Сүт бетімен сабылтып.

Орынсызға ұрынып,

Қара терге малынып.

Бір солдатқа он қазақ,

Не бітірер жабылып.

Түк қаруы жоқ қолында,

Қалмай ма жайы табылып.

Қамалдың қазақ бұл уақыт,

Түсіп кетіп бір жарға.

Артың тұйық, алдың су,

Шығатұғын күн бар ма?

Күн сайын жаман құбылып,

Айналып тұр бұл халға.

Күйзеу артқан бұл заман.

Үрей кетіп қалқыған.

Бақыты тайып басынан,

Уақыты болды тарыққан.

Торға түсіп шырмалды,

Шыға алмай, шаршап

талыққан.

Іштен тынып, қайғымен,

Бұрыла алмай зарыққан.

Болса тар күн болар ма?

Қасірет кетіп іштегі,

Шаттық дәурен қонар ма?

Жас құрақтай жайқалып,

Жастық гүлі толар ма?

Берсе құдай тілекті,

Мұрат қабыл болар да.

Биыл қамшының сабындай қысқа ғұмырын еліне, жеріне ар­наған ардақты тұлғаның туғаны­на 125 жыл толады. Оның есімі мен еңбектері қайта жаңғырып, тау тұлғалы қайраткерлердің қа­тарында тұруы керек. Тарихшы Манаш Қозыбаев өз еңбектерін­де тұлғатану тарихи білімнің ма­ңызды саласы екендігін ескере отырып: “Өлім екі түрлі болады: бірі – табиғи өлім, екіншісі – ру­ха­ни өлім. Біздің мақсатымыз – шын мәніндегі тарихи тұлғалар­ды рухани өлтірмеу”, – депті. Та­ри­хи тұлғаның, төңкерісшіл ақын­ның есімін ұлықтау, оның еңбектері мен рухты жырларын өскелең ұрпақ арасында наси­хат­тау мақсатында облысы­мыз­да ауқымды шаралар атқарыл­ды. Айта кететін болсақ, 1969 жыл­дың 8 мамыры күні Петро­павл қалалық кеңесінің атқару ко­митеті Баймағамбет Ізтөлин­нің ту­ғанына 70 жыл толуына бай­ла­нысты сіңірген еңбегін ескере отырып Петропавлдағы көше­лер­дің біріне, Жамбыл ауда­ны­ның Украин орта мекте­біне ақын-революционер жер­ле­­сі­міз­дің есімін берді. 1999 жылы Жамбыл ауданындағы Киров ауылы ақын атын алды.

Ұлт болашағы, халқымыз­дың мәдениеті мен өнерінің да­муы үшін үлес қосқан күрес­кер ақынның қызметі мен ерлігі, жү­ректен шыққан жалынды өлең­дері ешқашан ұмытылмақ емес. Өз халқының жарқын болашағы үшін ақтық демі қалғанша кү­рескен жерлесіміздің есімі жа­дымызда жаңғыра береді.

Сәуле МӘЛІКОВА,

Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің директоры, тарих ғылымдарының кандидаты.