Аян САДАЕВ: “ТАРИХ САБАҒЫН МУЗЕЙДЕ ӨТКІЗУДІ ҰСЫНАМЫН”

– Облыс орталығындағы “Абылай хан резиденциясы” му­зей-кешені республикалық ма­ңызы бар сәулет ескерткіші саналады. Мемлекеттік қор­ғау­ға алынған музейдің ты­ныс-тіршілігіне тоқталып өт­сеңіз.

– “Абылай хан резиденция­сы” осыдан 17 жыл бұрын ашылған болатын. Музей кешені үш жүз­дің басын қосқан батыр баба­мыз­дың ел тарихын­да­ғы айшық­ты орнын арттырып, Абылай хан заманынан қалған тарихи ес­керт­кіш екендігін айғақтайды. Ре­зиденцияда төрт зал бар. Абы­лай ханның тынығу бөлмесінде­гі, тақ залындағы және 1771-1780 жылдар аралығында хан­дық құрған кезеңді бейнелейтін жә­дігерлер қазақ халқының тұр­мыс-тіршілігінен, әдет-ғұрпынан, батырлық-ержүректік қасиетте­рінен сыр шертеді.

Музейде бір жылда 100-ден астам шара өтеді. Жыл басынан бері Павлодар, Астана қалаларында республикалық екі көрме ұйымдастырдық. Соның біріне тоқталып өтер болсам, елорда төрінде өткен 5-ші Дүниежүзілік көшпенділер ойындары бары­сын­да қонақтардың назарына бірегей жәдігерлерді ұсындық. Шетелдіктер тарихи дүниелерді үлкен таңданыспен әрі қызығу­шылықпен тамашалады. Облыс көлемінде өтетін ауқымды шара­лар аясында да көрмелер жиі ұйымдастырыла­ды. Өңір аудандарын да аралап, тұрғындардың назарына бірегей экспонаттар­ды ұсынамыз. Алда­ғы күндері об­лыс орталығында “Марал ишан: өмірі мен қоғам­дық-діни және сая­си қызметі”, “Әлихан Бөкей­хан оқулары” атты бірқатар халық­аралық ғылыми-тәжірибелік кон­ференциялар өте­ді. Бұл орайда Қызылорда қа­ласынан келетін тарихи-өлке­та­ну музейі­нің жыл­жымалы көрме­сі бір ай бойы жұртшылық наза­рына ұсы­ныла­тынын айтып өту қажет. Көр­ме “Абылай хан рези­денциясы” жа­нынан ашылған Ис­лам мәде­ние­ті музейінде ұйым­дастыры­лады.

– Мәдени мұраны сақтау мен насихаттауда тарихи-руха­ни орындардың атқаратын рөлі зор. Елдегі мұражайлар заман талабына, келушілердің сұранысына сай болуы қажет. Ол үшін қаржы керек. Мұндай жұмыстардың бірқатары музейге бас сұққан адамдардан түсетін қаражат есебінен жү­зеге асырылатын болар?

– 2018 жылдан бері тұрғын­дар өңірдегі музейлерге тегін кі­ре­тін. Биыл 1 қаза­нынан бастап музейге кіру ақы­лы. Алыстан мен­­мұндалап тұр­ған мұражай мә­дениет саласын­дағы жаңа­шыл­дықтарды да жатсынбай, уа­қыт көшімен алға жыл­жуда. Адамдарға қызмет көр­сететіндік­тен, біз де заман ағы­мына сай жа­ңа мәдени формат­та жұмыс іс­теуге тиіспіз. Сондық­тан бюджет қаржысынан бөлек, өзіміздің ішкі қажеттіліктерімізді қамтамасыз етуге, кейбір шаруа­шылық жұ­мыс­тарға қосымша ақша табуға мүдделіміз. Кешен­нің жылдық бюджеті 100 мил­лион теңгеден аса­ды. Бұл рес­пуб­ликалық ме­кеме үшін көп қа­ра­жат емес. Ең­бекақы, қызмет­кер­лерді ынта­лан­дыру, жөндеу жұ­мыстары сияқты мәселелер бойынша мем­лекет қазынасына алақан жая бергенді өз басым құп­тамаймын. Мұндай мәселе­лердің кейбірін музейдің қосым­ша табысы негі­зінде жүзеге асы­руға болады. Музейге кіру ақылы болғанымен, келушілердің қата­ры сиреген жоқ. Бір адамға небә­рі – 300 тең­ге. Ал студенттер үшін музейге кіру құны 200 тең­гені құрайды. Бұл қаржы қалтаға салмақ сал­майды деп ойлай­мын. Шетелде осындай тарихи-мәдени орындарды аралау үшін бірталай ақ­ша төлейсің. Неге өз елімізде біз тарихи-мәдени мұ­раларымызды құнсыздандыруы­мыз керек? Ұлттық құндылық­тарды қастер­леу, осындай ұсақ шаруалардан бастау алады. Әрі тегін дүниенің қадірі болмайды. Кез келген мә­дениет ошағының өз бюджеті болуы керек.

– Қазақ қоғамында ықы­лым заманнан бабалар мұра­сын, салт-санасын, әдеби туын­дылары мен дәстүрлі өне­рін білу, сақтау, ұрпақ бойына сіңіру аса маңызды ұстанымдардың бірі. Бүгінде кешенде бабалар мұрасын ұр­паққа танытатын қанша жәді­гер бар?

– Музейде 700-ден астам жә­ді­гер бар. Сөрелерде Абылай ба­бамыз хандық құрған кезеңді бей­нелейтін құнды заттар жинақтал­ған. Сирек кездесетін тарихи жә­ді­герлерге қол жеткізу оңай емес. Жәдігерлер қорын толықтыру үшін ауылдарды аралап, үлкен­дермен кездесеміз. “Музейге сый” жобасы аясында жеке отба­сылық мұрағаттардан жинақ­тал­ған тарихи жәдігерлер де жоқ емес.

– Музей – өткен тарихты жаңғыртып, бүгінгі құндылық­тарды саралап, Отанға, жерге деген патриоттық, отансүй­гіш­тік сезімді оятып, болашаққа деген көзқарасты қалыптас­ты­руға септігін тигізетін киелі орын. “Абылай хан резиден­циясына” келушілер арасын­да өзінің тарихы мен өткенін білуге құштар жастар бар ма? Жалпы қоғамның қазіргі да­муы­на көзқарасыңыз қандай?

– Өкінішке қарай, соңғы уа­қытта елімізде жасөспірімдердің, жастардың өлімі жиі орын алуда. Отан қорғау үшін борышын өтеу­ге аттанған бозбалаларды ұрып-соғу деректері, тіпті соңы өлім­мен аяқталған жағдайлар да кез­десуде. Әрине, өрімдей ұл-қыз­дардың осындай келеңсіз жағ­дай­ларға тап болуы ойландыр­май қоймайды. Бүгінгі ұрпақ – ертеңгі елдің болашағы. Ұрпақ тәрбиелеу ісінде ұлттық құнды­лық­тарға баса назар аударылуы керек. Жеткіншектер өзінің тілін, мәдениетін, салт-дәстүрін, өтке­нін, тарихын біліп өссе, халқы­ның нағыз патриоты болады. Қоғамда орын алып жатқан жаға ұстатар жайттар мен қатыгездік сонда тыйылар еді. Тәрбиенің түп қазығы отбасынан, мектеп­тен бастау алады. Сондықтан ата-аналар ұл-қыздарының тәрбие­сін бірінші орынға қоюы ке­рек. Ұрпақ тәрбиесін көңілден жырақ, көзден таса ұстауға бол­майды.

Жас құрақтай өсіп келе жат­қан жеткіншектер арасында му­зейге жиі келетіндер аз емес. Та­рихты білуге деген жастардың ұм­ты­лы­сы ерекше. Мектептермен, Ұлт­тық ұлан академиясымен ты­ғыз байланыстамыз. Оқушылар­дың қатысуымен танымдық ша­ра­лар, экскурсиялар ұйымдас­ты­рылады. Резиденцияда жұ­мыс істеуге ниетті жастар да аз емес. Музейде жұмыс істейтін экскурсия жүргізушілеріміз үш тілді жетік меңгерген. Жауап­кершілігі зор, еңбекқор, білімді жастардың бары қуантады.

Дана халқымыз “өткенді біл­мей, болашақты болжау мүмкін емес” дейді. Осыдан бірер жыл бұрын мектеп оқушылары үшін музейде тарих сабақтарын ұйымдастыру, жоғары оқу орын­дарымен мектептерде “Абылай­тану” жобасын енгізу туралы бас­тама көтердік. Бұл мәселе бо­йынша қалалық білім бөліміне ұсыным хат жолдадық. Бірақ мә­селе жауапсыз қалды.

– Кез келген саланың да­муы менеждерге, яғни басшы­ға тікелей байланысты. Ұжым жаңа күш, тың серпінмен жұ­мыс істеуі үшін белгілі бір жа­ңашылдықтар енгізу қажет. Бүгінде білім беру саласында ұзақ жылдар бойы бір орында отырған мектеп директорла­рының орнын алмастыру тә­жі­рибесі қалыптасқан. Бәлкім мәдениет саласына да осын­дай ротация қажет шығар. Сіз қалай ойлайсыз?

– Әр саланың өз ерекшелігі бар. Мәдениет саласының жұ­мы­сы өте ауыр. Музейде де жұ­мыс көп. Бірақ көп жағдай­да жұмысымыз көзге көрінбейді. Осы салада 35 жылдан бері ең­бек етудемін. Ауылдық клуб мең­герушісінен бастап аудан, қала­лық, облыстық мәдени ұйымдар­да қызмет атқардым. Соның ішін­де он жылдай “Абылай хан рези­денциясы” музей-кешенін басқа­рудамын. Алғашқы еңбек жолым Тәуелсіздіктің елең-алаң тұсын­да басталды. Еңбекақының ор­ны­на азық-түлік берілетін кез еді ғой. Нарықтық кезең басталған тұста осындай азды-көпті қиын­дықтардың куәсі болдым. Музей басшыларын ауыстырып отыру мәселесі облыстық мәдениет, тілдерді дамыту және архив ісі басқармасының құзырындағы шаруа. Бұл бастама қолға алын­са, оған қарсы болмас едім.

– Кез келген саланың да­муы үшін мамандардың әлеу­меттік жағдайының жақсы болғандығы маңызды. Әсіре­се, ұлттың өнері мен рухания­тына еңбек сіңіріп жүрген мә­де­ниет қызметкерлеріне жа­лақы тиісті деңгейде төленуі қажет. Кадр тұрақсыздығына жалақының әсері бар шығар?

– Мә­дениет саласы қызметкер­ле­рінің еңбекақысы бірнеше есе өсті. Де­се де өзге салалар­мен салыс­тыр­ғанда жалақымыз төмен. Мы­са­лы музейде жұмыс істейтін ма­ман­дардың қолына ай сайын 160-180 мың теңге тиеді. Қазақ­стан Президенті Қасым-Жо­март То­қаевтың тапсырмасы бо­йын­ша бүгінде мәдениет саласы қыз­мет­керлерінің жалақысы ке­зең-кезе­ңімен өсуде. Бұл – біздер үшін үлкен қолдау. Әрине, кадр тұрақ­сыз­­ды­ғына жалақының әсе­рі бар. Көп жағдайда жастар жа­ла­қысы жо­ғары орында жұмыс іс­теу­ге ұмты­лады. Бұл – заңды­лық.

– Қазақ халқы үлкенге құр­мет, кішіге ізет көрсетуді тәр­биенің негізі санайды. Көргені көп, түйгені мол қазыналы қарт­тардың еңбек жолы жас­тарға әрқашан үлгі-өнеге. Ұр­пақ сабақтастығына қатысты пікіріңіз қандай?

– Кез келген жұмыста ұрпақ сабақтастығы болуы тиіс. Жас­тарға аға буынның айтары көп. Кейінгі ұрпаққа жол көрсету – үл­кендердің парызы. Біздің ұжым­да ұрпақ сабақтастығы қалып­тасқан. Мысалы, тәжірибесі мол мамандар өздерінің білгендерін жастарға үйретіп, оларды музей ісіне баулиды.

– Күн сайын көзден бұлбұл ұшып жатқан ауылдардың мүшкіл халі алаңдатады. Об­лыста түтіні түзу шыққан көп­те­ген ауыл әп-сәтте қаңырап, тек жұрты ғана қалуда. Қан­ша­ма ауыл құрып кетудің аз-ақ алдында тұр. Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов сынды клас­сиктерді құндақтаған, өзіңіздің туған жеріңіз Жамбыл ауда­нын­дағы көп ауылдың жағда­йы мәз емес. Ақын, сатирик Қажытай Ілиясұлы “Берекесіз ауылдың құты құлар!” деген­дей ауылды сақтап қалу үшін не істеу керек деп ойлайсыз?

– Менің туған жерім – Жам­был ауданындағы Үлгі ауылы. Бү­гінде онда саусақпен санар­лық­тай отбасы тұрып жатыр. Бала­лық шағымыз өткен қасиетті ме­кеннің төмпешікке айналып бара жатқанын көру оңай емес. Жүрек ауырады. Ауылға ата-анамның, туыстарымның әруақтарына құ­ран бағыштау үшін жиі барып тұ­руға тырысамын. Біздің еліміздің Тәуелсіздік жылдарында қол жет­кізген жетістіктері де, “әттеген-ай” дегізетін кемшіліктері де аз емес. Отыз жылдың ішінде ауылдардың көбінің құрып кетуі жанға батады. Кезінде сол ауыл­дарда тіршілік қайнап жатушы еді. Ауылды сақтау үшін мемле­кет та­рапынан үлкен қолдау болуы ке­рек. Ауылдарды дамыту бағдар­ламалары болғанымен, әлі де жетілдіретін тұстары бар­шылық. Ең алдымен, жұмыссыз­дық мәсе­лесін шешу қажет. Екі қол­ға бір күрек таба алмаған адамға онда тұрақтап қал деп айта алмаймыз. Тағы бір айтпағым, өз туған жерін түлетуге ын­та­лы кә­сіпкерлердің шоғырын қа­лыптас­тыруға баса мән беруіміз қажет. Осындай ниетті азамат­тарға мем­лекет қолдан келер кө­мегін көрсетсе дейсің.

 – Ашық әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Ақмарал ҚҰРМАНАЙҚЫЗЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.

Суретті түсірген

Шыңғысхан БЕКМҰРАТ.

Оймақтай ой

Дана халқымыз “өткенді біл­мей, болашақты болжау мүмкін емес” дейді. Осыдан бірер жыл бұрын мектеп оқушылары үшін музейде тарих сабақтарын ұйымдастыру, жоғары оқу орындарымен мектептерде “Абылайтану” жобасын енгізу туралы бастама көтердік. Бұл мәселе бойынша қалалық білім бөліміне ұсыным хат жолдадық. Бірақ мәселе жауапсыз қалды.

Өмірдерек

Туған жері: Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, Үлгі ауылы.

Туған жылы: 12 наурыз 1971 жыл.

Марапаты: Мәдениет саласының үздігі, “Еңбек даңқы” медалінің иегері.

Қызметі: “Абылай хан резиденциясы” музей-кешенінің директоры.