“АҢЫЗДЫ АҚИҚАТҚА АЙНАЛДЫРУ – БАСТЫ МАҚСАТЫМЫЗ”

Ұлт-азаттық қозғалыстың рухани күрескері Марал Құрманұлының есімін ұлықтау мақсатында М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінде “Марал ишан: өмірі мен қоғамдық-діни және саяси қызметі (1780-1853)” атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткені белгілі. Сонымен қатар Ислам мәдениеті музейінде Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайының мұрындық болуымен “Сыр өңіріндегі ислам руханияты” атты көрме ашылған еді. Өңір үшін маңызды шараға арнайы келген “Марал-Баба” қайырымдылық қорының директоры Мұхамедхан Омаровпен әңгімелесудің сәті түсті.

– Мұхамедхан Қасымқан­ұлы, әңгімемізді Марал баба атындағы қордың негізгі мақ­са­тынан бастасақ.

– Кешегі тарихты ертеңгіге жеткізу – бүгінгі буынның па­рызы. Ма­рал ишанның ілімдерін зерттеп, зерделеп, баба өмірінен үлгі-өнеге алуды мұрат еттік.

Марал Құрманұлының өмірі­не қатысты алғаш зерттеу жұ­мыс­тарын жүргізген тарихшы, өл­кетанушы Сәден Нұртайұлының көненің көзіндей болып кеткен қа­риялардың әңгімелеріне сүйене отырып жазған “Ислам және Ма­рал Баба” атты кітабында та­ри­хи-монографиялық мол дерек­тер келтірілген. Десек те, мұның барлығы аңыз әңгімелер екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Аңызды ақиқатқа айналдыру – басты мақсатымыз. Ал құр аңыз әңгімелермен ата-бабамыздың өмір өткелдерін негізге алып, үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу қиындық тудырады. Сөзімізді ресми түрде растайтын дүние­лер болмаса, ісімізден ешқандай нәтиже шықпайды.

Бізге Қызылорда облысын­да­ғы Қармақшы ауылында тұрған Марал бабаның шөбересі Әмит ишаннан (азан шақырып қойған аты – Абдулхамит) қалған бір сан­дық кітап, қолжазбалар, хаттар, шежірелер, сопылық бағыттағы өлеңдердің көп көмегі тиді. Шеті­нен аударып жатыр­мыз. Қолда­ғы құнды жәдігерлер аңыздың ақиқатқа айналуына жол ашады. Сонымен бірге С.Бүр­кітбайұлы­ның “Марал ишанның нұр шапа­ғаты” кіта­бында да әулие бабаға қатысты деректер жинақталған.

– Марал Құрманұлы Сол­түс­тік Қазақстан облысы Жам­был ауданындағы Нұрымбет ауылында туған. Енді бір де­ректерде Қостанай облысы­ның тумасы ретінде көрсеті­леді. Бұған тың көтерудің ал­ғашқы жылдарында Қостанай­дағы Пресногорьков ауданы­на қарасты бірнеше ауылдың сол­түстікке қосылғаны себеп сияқты.

– Марал ишан Қайранкөлдің жа­ғасында туған. Ол заманда қазіргідей об­лыс, аудан бол­ма­ған. Екіншіден, Нұрымбеттің жері деп саналатын Қайранкөл Жам­был ауданында орналасқан.

Марал бабамыз дүниеге кел­ген жылдары сол кездегі саясат бойынша қамалдар салынып, қа­зақтар­дың жақсы жерден ығыс­тырылғаны тарихта нақты жа­зыл­ған.

ХІХ ғасырда туу туралы куә­лік берілмегендіктен, сол кезең­дерде дүниеге келгендердің ту­ған жерін кесіп айту оңай емес. Бірақ ме­нің пайымдауымша, шежіреге сүйенсек, Солтүстік Қа­зақстан облысында туды дегені­міз жөн болады.

Қостанайлықтар Марал ишан­­­ның туған жері деп Әулие­көлді көрсетеді. Әулиекөл мен ата-бабамыз қоныстанған Нұ­рым­беттің арасы – біраз жер.

Туған жерінен Бұхараға кіш­кентайынан оқуға кетеді. Оқуын бітірген соң ислам дінін дәріптеу үшін Сыр бойына жіберіледі. Сонда Құланбай ишанның үйіне келіп тұрақтайды.

Ұстазы, Абылай ханның пірі болған Қалмұхамед-Жалаңаяқ ишанның қол астынан шыққан Ай­ғожа, Құлболды сынды біраз ишандар өз аудандарына бас-көз болып қалады да, Марал ишан еліне оралып, дінді наси­хат­тайды. 1821 жылы орыстың билігі қазақтың жерін басып алу мақсатында хан институтын жою­ға қарекеттенеді. Жерді басып қа­на қоймай, шекараға жақын тұр­ған қазақты жаппай шоқындыра бастайды. Марал ишан бұған қар­сылық білдіріп, Торғайдағы То­сын деген жерге келіп, азамат со­ғысын жариялайды. Оның дәле­лі – Алматыдағы орталық ар­хивте “Марал ишанның ісі” деген 50 парақтай құжат. Әскери адам­дардың бір-біріне жолданған хаттарында “Тосынға 10 мың адам жиналған” деген мәлімет­тер келтіріледі. Сонда Тосыннан бес жүз шақырым жерде орна­ласқан Пресногорьков, Нұрым­беттің маңындағы ауылдар көше бастағанын растайтын деректер бар. Маралды қолдап жиналған қолдар орыс билігін алаңдат­қа­ны да, олардың Маралдың кім екенін зерттегені де, бабамыз­дың Орынбордың генерал губер­наторына хат жазып, патшамен халықтың атынан үш жүздің пірі ретінде өзі сөйлескісі келетінін айтқан болатын. Бұған қатысты біраз құжаттар қолымызда бар.

Алайда осы кезде ишан хиуа­лықтардан кек алу үшін Сыр бойына аттанып, кездесе алмай қала­ды. Осыған қатысты бір мә­ліметті айта кеткен жөн. Өткенде Петер­бургтен де Марал ишан туралы бір бума құжат таптық. Жуық арада алып қалуымыз ке­рек. Хаттама толтырып, өтініш жаздық. Сол құжаттарда хиуа­лық­тарды қалай шапқаны көрсе­тілген. Сыр бойы­мен өткен кер­уендерді тонаған екен. Бір тона­ғанда кемінде елу адамды өлті­реді. Мың түйе, он мың қойды айдап әкетеді екен. Марал ишан Арқадан жан-жақ­тан хабар жібе­ріп, соның кегін алу үшін он мың қол жинап, шабуылға аттанғаны құжатта жазылған. Ішінде Абы­лайдың баласы Қасым сұлтан да бар деген дерек кездеседі. Кө­шірмесін жа­сатқан соң Қызыл­жарға міндетті түрде беріп жібе­ремін.

– Қостанай облысының “Qostanai tañy” газетінен: “1820 жылы Марал баба өз қо­лымен құдық қазған екен. 2018 жылы қайта жаңғыртылған. Ескерткіш мемлекет қор­ға­уын­да. Кезінде сексеуілмен ше­генделіпті. Кеңес үкіметі құ­дық­ты жауып тастаған. Кейін бір метрдей ізі ғана қалған екен, оны шырақшы бастаған азаматтар қайта қазыпты. Ке­ле­шекте құдықтың үстін жа­уып, айналасын қоршап, келу­ші­лерге отыратын орын жа­сал­­мақ”, – деген мәлімет оқы­дым.

– Қармақшының шығысын­дағы Марал баба қорымының басында екі құдық болған екен. 1820-1830 жылдары ұрпақтары ел болып мазардың қасында тұ­рады. Олар мал шаруашылы­ғы­мен айналысқан соң ауызсуға екі құдықты пайдаланған. Кесе­ненің жанында ешкім де тұр­маған.

Құдықтың көзі бітеліп қалды ма? Кеңес өкіметі бекітіп тас­тады ма? Бұл бір Аллаға ғана мәлім.

Ол екі құдықты қалпына кел­ті­ріп, ел игілігіне жараттық. Зия­рат етіп барғандарға жата­тын үл­кен қонақүй де, шырақшы да бар. Биыл күрделі жөндеу жұмыста­ры жүргізілді. Қазір тас жол са­лына бастады. Қызылорда қала­сынан 170-180 шақырым жерде орна­ласқан.

Марал ишан қорымына жа­қын жерге үлкен баласы Қалқай ишан, немерелері Оспан ишан, Тобағабыл ишан, Қауыс ишан және Әмит ишан жерленген.

Марал ишанның құрметіне ке­зінде белгілі ақын, жыраулар Бал­қы Базар, Шораяқтың Омары, Тұрмағамбет ақын жырларын арнаған.

– Марал ишан мен Кенеса­ры ханды не байланыстыра­ды?

– Маралдың әкесі Құрман Кен­жебайұлы – Абылай ханның емшісі әрі батыр болған кісі. 1740 жылдары Жоңғар қонтайшысы Қалдан-Церен тұтқынға түскен Абылай сұлтанмен келісім жаса­сып, оған екі қызын береді. Елге келген соң Абылай екі қыздың біріне өзі үйленеді де, екіншісін емшісі Құрманға қосады. Күн­дер­дің күнінде екі әйел де боса­нып, шекесі торсықтай екі ұл өмір­ге келеді. Оның бірі – Қасым (Кенесарының әкесі, екіншісі – Марал). Маралдың бір әке-шеше­ден туған Құлжа, Арал деген бауырлары бар.

Сөзімізді классик жазушы Сә­бит Мұқанов та “Аққан жұлдыз” романында: “Атадан балаға қал­ған сөздерге қарағанда Марал ишан мен Кенесары Қасымов­тың шешелері туыс, екеуі бөле еді”, – деп растайды.

Анасының аты Бибіпатыма (кейбір деректерде Фатима деп жазылған). Бұл анамыз қалмақ ха­ны Қалдан-Цереннің екінші қы­зы болған. 1841 жылы өмірден өт­кен, сүйегі Сырда жатыр.

“Ей, Алла тағала! Құдайға сен­ген Құрман баласы Марал­дың дұғасымен қазақтың ханы Кенені сақтай гөр”, – деп Кене­сары ханға сыйлаған Құранға жазып, мөрін басқан. 2023 жылы қасиетті Түркістан­ның төрінде өткен Ұлттық құ­рыл­тайда Мем­лекет басшысы Қа­сым-Жомарт Тоқаев: “Әйгілі Ма­рал ишанның Кенесары ханға сый­лаған Құра­ны табылды. Бұл – еліміздің ру­хани өміріндегі елеулі оқиға. Ма­рал ишан барша қазаққа таны­мал адам болған. Ол – төл та­рихымызда ерекше орны бар Кенесары ханның үзең­гілес се­рігі. Бұл Құран екі ғасыр бойы қолдан-қолға өтіп, ақыры шетел­ге шығарылған екен. Оны жан­ашыр азаматтардың, меце­нат­тардың көмегімен Қазақстан­ға қайтарып алдық. Құранда Ма­рал ишанның және Кенесары хан­ның мөрі бар. Жәдігерге жан-жақты сараптама жасалды. Отан­­дық және шетелдік ғалым­дар Құранды мұқият зерттеді. Құ­ранның, расында, Марал ишанға тиесілі болғаны және Кенесары ханға берілгені анықталды”, – деп сөзімізді нақтылай түсті.

– Тарихқа көз жүгіртсек, Ке­несары хан мен Есеней бай­дың жауласқанын білеміз. Бұ­ны Ғабит Мүсірепов те “Ұл­пан” романында атап өтеді. Жамбыл ауданының кей ақса­қалдарынан Марал ишан Есе­ней бай сыйдыртпай, қуып жіберген соң Қызылорда об­лы­сына қоныс аударған деген жорамалды естідім. Бұны аңыз әңгіме десек те, Марал мен хан Кененің туыс екенін жоқ­қа шығара алмаймыз. Ма­рал мен Есенейдің ара-қаты­насы туралы не дейсіз?

– Есеней байдың Марал ишанның шәкірті болғаны мәлім. Ол Маралды пір тұтып, рухани ұстаз деп қабылдаған.

Есенеймен қақтығысып, көш­ті деген деректерді кездестірме­дім. Бүкіл ғылыми еңбектер Ма­рал Құрманұлының Сыр бойына жұмыс бабымен барғанын рас­тай­ды. Қармақшыда тұрып, дінді насихаттай жүріп, тұрақтап, мәң­гі­лік мекенін содан тапты.

Есеней бай мен Кенесары­ның арасында қақтығыс болғаны рас. Марал ишан Хан Кененің жа­ғында болды. Сондықтан екеуі­нің арасында кейкілжің болуы әбден мүмкін. Өзге түгіл, өз бауы­рыңмен кейде келіспей қа­ласың ғой. Алайда бұл дерек­тердің ешқайсысы хатталмаған.

–“Сыр өңіріндегі ислам ру­ханияты” көрмесі туралы не айтасыз?

– Мақсатымыз – солтүстік пен оңтүстіктің арасына көпір ор­на­ту. Аллаға шүкір, ата-бабамыздан қалған ұлан-ғайыр жері­міздің шегі жоқ. Екі өңірдің көз­қарасы екі түрлі. Мәдениеттерін­де де өзгешелік бар. Әулиелер мен ишандардың мекені санала­тын Сыр бойының тарихын та­ныстыра отырып, жергілікті тұр­ғындарға азық беру – мұраты­мыз. Сол мақсат-мұратымызды орындамақпыз.

Ерболат Есенғали бауыры­мыз 2023 жылдың желтоқсан айында Қызылорда облысына келіп, ишанмен рулас еке­нін айтып, арнайы ұйымдасты­рылған “дөңгелек үстел” басын­да теріскейге келу туралы ой тас­тады. Сосын біз де Қызылорда-Қызылжар арасында рухани байланыс орнағанын қаладық.

Біз бұл көрмемен мемлекеті­міздің солтүстігінде орналасқан Павлодар, Қостанай, Ақмола об­лыстарына баруды жоспарлап отырмыз. Олар Сырдың тари­хы­мен танысып, Марал ишан туралы білуі керек.

– Марал ишанның әкесі Құрман бабаның басына бардыңыздар ма?

– Кезінде діндар, батыр әрі адам емдейтін тәуіп, Абылай хан­ның замандасы болған Құрман Кенжебайұлының жерленген же­рі – Нұрымбеттен Ұзынкөлге ба­ра­тын жолдың бойында. Басын­да белгі де бар. Әруағына тәу етіп тұрамыз.

Ұзынкөлдегі мешіт Құр­ман бабаның атымен аталады. Бес ұрпағы қатарынан мешіт ата­уына ие болған Қазақстандағы жалғыз әулет десем, қателес­пей­мін. Құрман баба, Марал ишан, Қал-Мұхамед (Қалқай) ишан, Алдажар жәме, Әмит ишан деген мешіттерді Қызыл­орда, Қостанай облыстарынан көре аласыздар.

– Ислам мәдениеті музейіне Марал ишанның есімін беру туралы жиі айтылады. Сіз қандай пікірдесіз?

– Біздің ұсынғанымыз дұрыс болмас. Әйткенмен де, баба­мыз­­дың кіндік қаны тамған же­рін­де есімімен аталатын бір ны­санның болғаны рухыңды асқақтатпаса, абыройыңды аласарт­пайды. Атын көрінген мекеменің шекесі­не жапсыра бермей, діни орын­дарға беруді қолға алса, құптай­мын. Көшеге, ауылға, ау­данға есі­мін бермей-ақ қой­сын. Еңбек ет­кен, тер төккен өз сала­сымен са­бақтасатын ғи­маратқа атын бер­сең ғана тұл­ғаңды ұлық­тайсың.

Марал Құрманұлының есімін беру туралы мәселе бізден гөрі жерлесі саналатын жергілікті тұрғындардың аузынан шыққаны абзал. Өз атасы туралы біліп, тарихын тереңдетуге зор мүмкін­дік барын түсінген солтүстікқа­зақстандықтар әрекет етер деген ойдамын.

Кейбір жерде діни орындарға дінге ешқандай да қатысы жоқ адамдардың аттарын беріп жатады. Өз басым мұндайды құп­тамаймын. Ұлт қайраткерлерінің есімдерін дінмен байланыс­ты­ратындарды түсінбеймін. Олар­дың бес уақыт намаз оқығанына, садақа бергеніне, ораза ұста­ғанына шүбә келтірмеймін.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

“Soltüstık Qazaqstan”.