АТА ҚОНЫС – АСЫЛ МЕКЕН

…Жол бойында қаз-қатар ті­зіл­ген ақ қайыңдар аппақ қарға малынған. Бұтақтары дір-дір ете­ді. Уілдей соққан ызғарлы жел ағаштардың араларынан өтіп, та­биғат-анаға биылғы қыстың кө­ңіл­ жібітпейтінін хабарлап тұр­ған­дай. Табиғаттың сұлу көрінісі­нен көзімді ала алмай, терең ой­дың жетегінде келемін. Ұлы ақынның аты берілген ауданның тоқсан жолдың торабында орналасқаны қызықтырмай қоймай­ды. “Темір тұлпарымыздың” тақ­тай­дай тегіс жолмен жүйтки жү­ріп, Бинашқа қалай жеткенін де аңғармай қалыппын…

Өлкетанушылардың айтуын­ша, Бинаш ауылы атауының Мек­кеге қажылыққа барған Биназар атамыздың есіміне тікелей қаты­сы бар. Бірде жерлесіміз, ұлы ақын Мағжан Жұмабаев пен әкесі Бе­кен болыс екеуі қыс­тыгүні Ом­бы қаласына аттана­ды. Сарышұ­­нақ аязда аттары әбден бол­ды­рып, өздері тоңып қалған әке мен ба­ла жол бо­йындағы бір ауылға аял­дауды жөн көріпті. Олар елді мекеннің ең бай тұр­ғыны сана­латын жанға арнайы барып жыл­қы сұрайды, бірақ бай көрші ауылдағы Бинаш деген әйгі­лі адамға баруларын өтінеді. Со­дан жолаушылар Би­наштың ақ үйіне ат басын тірей­ді. Қажы ата­мыз қонақтарын жақ­сылап күтіп, ең жүйрік деген екі жылқысын беріп, шығарып сала­ды. Осы жолғы сапарында Бекен болыс­тың жолы болып, бейнет көрмей, еліне аман-есен ора­лып­ты. Кейін Бинашқа өз риза­шы­лығын біл­діріп, жолсерік ат­та­рын қайта­рып береді.

Алтынның сынығы

Жол көрсетіп жүрген аудан­дық “Мағжан жұлдызы” га­зетінің редакторы Еркебұлан Елу­баев бізді Бинаштың ұрпағы Нұрлан Еламановтың үйіне алып барды. Нұрлан Еламанов – аздап өлең жазатын, газет-журнал бетін па­рақ­та­маса тұра алмайтын, ата­ла­ры­ның әңгімесін көкейіне то­қыған жан екен. Айтуынша, 1870 жыл­дары Биназар Битуғанұлы бүгінгі Бинаш ауылының орнына тұрақтаған. Жергілікті тұр­ғындар арасында “Бинаш елу жа­сында ел қондырған” деген сөз жиі айтылады.

1820 жылы дүние есігін аш­қан Бинаш қажы Уақ-Шоға руынан тараған. 1908 жылы 88 жа­сында Ыдырыс қажы Айдарбекұлы, Дәулетхан Қонайұлы (Мәті), Бейсен қажы Аралбайұлымен Мекке-Мәдинаға барған (бұл мәліметті өлкетанушы Социал Жұ­мабаев 2004 жылы шығарған “Мәлгаждар Айдарбеков” ғұмыр­намалық зерттеуінде растайды). “Ұзақ жолдан шаршап келген қа­жылар Қызылжарда Жанбатыр қажы Байниязовтың үйіне түседі. Қажылар­дың арасындағы жасы үлкені Би­наш атамыз екі-үш күн тынығып алу үшін қалада қал­мақшы бола­ды. Жасы кіші қажы­лар үйлерін са­ғынып, ауылдарына кеткен екен. Содан бірер күн Жанбатыр қажының шаңырағын­да болған ұлы атамыз туған елі­не аман-есен жеткені үшін Қы­зылжардағы үлкен мешіттің бі­рінде Жаратқанға құлшылық жа­сап, ұзақ дұға еткен деседі”, – дей­ді Нұрлан Еламанов.

Бір топ азаматты үлкен қажы­лықтан күтіп алған Жанбатыр қа­жы шаңырағында кілең игі жақ­сы­лар жиналатын көрінеді, сол күн­дері Бинаш Ыдырыс қажы­ның күйеу баласы Сақау Бай­мағам­бе­товпен, аты алты Алаш­қа аян Аты­ғай-Қарауылдың ақы­ны Ақан серімен де дәмдес бол­ған. Сонда атақты ақын жасы тоқ­санға таяп қалған Бинаш қа­жы­ның шау тартқан қарттығына қарамастан мұсылманның бес па­рызының бірін орындап, ұзақ жол­ға шыдағанына және ел ішін­дегі абырой-беделіне ризашылығын білдіріп, үш-төрт ауыз өлең шығарған екен.

“Бинаш қажы туыпты сәтіменен,

Кез болдық Ыдырыс, Бейсен, Мәтіменен.

Қызылжардан аттанған төрт қажыға,

Сәлем бердік, Пайғамбардың атыменен”, – деп өрілетін өлеңді Нұрлан Еламановтың әкесі Нұр­ғозы ақсақал (1995 жылы 96 жа­сында дүние салған) соңғы демі қалғанша аузынан тастамай ай­тып жүрген.

Тасын түртсең – тарих

Ежелден мал, егін шаруашы­лығын атакәсіп еткен халқымыз өзен-көлдердің, ну орманның бо­йына тұрақтағанды жөн көрген. Ауылдың қазіргі тұрғындары – Қантай, Қабыл, Көшен, Бағана­лы, Бинаш қыстауларын мекен­деген аталардың ұрпақта­ры. Бүгінде тартылып қалған, бір кезде­рі тіршілік көзі болған Сарыбие көлінің ор­нына Бинаштың ақса­қалдары өткенге көз тастағандай қарай­ды. Көлдің екі жағасында айнала өрнектеліп, қоныстанғандарға ық болған Аққыстау мен Шілік қопаның ағаштары 2000 жыл­дардың басында су тасқы­ны­нан зардап шегіп, селдіреп қа­лып еді, 2017 жылы орын ал­ған табиғи апаттан кейін қос ор­ман түбегейлі жойылып кеткен екен. Алайда ауылдың ажарын келті­ріп тұрған Ұлтуған, Қаратал, Да­йырқыстау, Шәкет, Қайрақ­бай, Қусақ, Қарақыстау, Қара­уыл, Бө­лебек, Сәтім, Елтұрыл, Ала ат өл­ген, Ақмырза, Тоқмыр­за, Қо­ңыр, Досан, Смайыл, Атаки, Мизамбай, Бие байлаған, Қуандық, Төлебай, Кедірбай, Сары жапырақ, Кемел, Хасен, Ор­дабай, Екі шоқ, Егесәт, Төмен ай орманда­ры ел тарихының терең­де жатқа­нын аңғартады.

“Шәкет деп аталатын зираты­мыз бар. Бұл бабамызға Алла­ның берген қасиетін біз айтып жеткізе алмаймыз. Бинаш, Қан­тай аталарымызбен замандас болған Шарабас Алшағырұлы көріпкел, бақсы, адамның ішін жарып, ауруын алып, ота жа­сап, сырқаттың неше түрлісін ем­деген, есі ауысқан, зағип жан­дар­ға шипа берген қасиетті адам болыпты. Омбының генерал-гу­бернаторы оның бұл қасиетіне тәнті болып, қатты сыйлаған екен”, – деп ауыл тари­хын баяндаған Нұрлан Шәкетке қатысты тағы бір мәліме­тімен бөлісті.

“Ағыбай Базарбаев қарттың айтуынша, ауылдың атауы төрт мәрте өзгертілген. 1930 жылдары Карл Маркс кеңшары болса, 1956 жылдары Қантай мен Бинаш ауылдарын қосып, Бірлік ұжымшары болып шаруашылы­ғын дөңгелетті. Тәуелсіздік жыл­дарының басында бұрынғы ата­уына оралып, Беняш атанды. Артынан Бинаш болып түзетіл­ді”, – дейді ол.

Ел іргесіндегі Аққұдық деп ата­латын құдықтың өзі біраз жайттан сыр ұқтырады. Кең­шар­дың тұсында қарғын жайыл­ғанда Бинаштың құдығы опыры­лып құ­лап, суы ішуге жарамсыз болып қалыпты. Сол кездегі бас­қарма басшысы Қапар Смайы­лов есім­ді азамат 200 метрдей жерден құдық қаздырған. Бүгінгі жастар оны Аққұдық деп атаса, аға буын өкілдері “Қапар қаздырған құдық” дейді. Кейбіреу­лері “Бинаш құдығы” деп атауды әдетке айнал­дырған. “2000 жылдары ел бо­лып дұрыстап, қиып салған ағашымыз шіріп, көмбе балшықты ұстай алмай, 2017 жылы суы­мыз­ды лайлай баста­ған­да Ал­тын­бек Сапаров бауы­рымыз күр­делі жөндеу жұмыс­тарын жүргі­зіп, бізді тіршілік көзінен айырмады”, – деді Нұр­лан Еламанов.

Түтіні түзу ұшқан

Кезінде 80 үй болған Бинаш­та бүгінгі таңда 46 шаңырақ түтін түтетіп отыр. ХХ ғасырдың оты­зыншы жылдары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған, Ұлы Отан со­ғысында қаза тапқан ата-бабаларын ұлықтауды ардақты мін­детіне балаған ауыл тұрғындары өткенге тағзым етіп, жерлестерінің басын жиі қосып тұрады. Екін­ші дүниежүзілік соғысқа жетпіс­тен астам азаматы қатысқан ауылдың бүгінгі балалары өз ата­ларының батылдығын үлгі қылып айтып жүр.

“Бинашымсың – асыл елім, бесігім,

Жабылмайды қонақжай көп есігің.

Дүниеге келдім сенің төсіңде,

Әлдиіңмен өстім міне осы күн.

Ауылыма ұл болам деп лайықты,

Кешіп келем мына жалған ғайыпты.

Бұл өмірде атың тасқа түспесе,

Ел алдында мен боламын айыпты”, – деп жырлаған ауыл тұрғындары аға буын мен кейінгі толқын өкілдері арасын сабақтас­тырып, алтын көпір орнатуды жөн көреді.

Мектеп – ауылдың жүрегі

Ауылдың келешегі мектеп оқушыларына тікелей бай­ланыс­ты. Бала саны азайса, болашағы бұлыңғыр, көбейсе, ер­теңіне сенім де оянатынын уа­қыт өткен сайын ұғынып келеміз. 18 мұғалім қыз­мет ететін білім оша­ғында 22 шә­кірт оқитынын есті­генде ұнжыр­ға­мыз түсті. Бала­бақша­сын­да 10 бүлдіршін тәр­биелену­де. Ауыл шаруашылығы ми­нистрі Айдар­бек Сапаровтың ұйытқы болуы­мен 2023 жылы мек­тепке күрделі жөндеу жұмыс­тары жүргізілген.

Мектеп директоры Әлия Жек­сембинаның сөзіне құлақ түрсек, оқу ордасының да өзіндік тарихы бар. Қуғын-сүргін жыл­дары ауыл адамдары бос қалған үйлерде білім алған. Ұлы Отан соғысына қатысқан Аманжол Қуандық елге аман-есен оралып, 1950 жылы ауыл адамдарының көмегімен мектеп ашуды қолға алады. Ол бір ғимаратты жалға алып, бір жағын дүкен, екінші жағын 2 бөлмелі мектеп қылады. Мектеп балаларды білім нәрімен сусындатып қана қоймай, ауыл жина­лыс­тарын, концерттерін өткізе­тін орынға айналған.

– 1972 жылы 4 сыныптық бастауыш мектеп ашылды. Мектеп­тің алғашқы директоры Тойлыбай Шәріпов 27 жыл қыз­мет ат­қарды. Қазыбек Төлебаев, Фай­зол­ла Найманбаев, бас­тауыш сынып мұғалімі Сара Рахимбае­ва мектеп қабырғасын­да 30-40 жылдай еңбек етіп, ардагер ұс­таздар қатарынан орын алды, – дейді Әлия Жексембина.

Ауызбіршілікті ту еткен

“Оңтүстіктен – Солтүстікке” бағ­дарламасы аясында 2019 жыл­дан бастап 4 отбасы ауылға қоныстанып, мектепке қызметке орналасты. Солардың бірі – Жам­был облысынан келген Жанерке Нұрсейітова. География пәнінің мұғалімі ауыл тұрғындарын жат­сынбай, аз уақыт ішінде сіңісіп кет­кен. Жұбайы Қуаныш Жақы­пов – білім ошағында сантехник. 5 балалы отбасыға Бинаш ауы­лы­ның бүгінгі тыныс-тіршілігі ұнай­­ды. “Ауызбіршілікті ту еткен елді мекеннің тұрғыны болғаны­ма қуанамын. Көршіле­рім­мен жақсы араласамын. Өзіміз тұрып жат­қан жердің мәртебе­сін биік­теткіміз келеді. Бинаштың орна­ласқан жері де адам баласының денсаулығына қолайлы”, – деді Жанерке Нұрсейітова.

Ноғайбай би ауылдық округі­нің әкімі Эльвира Васильева Би­нашта кітапхананың жұмыс істеп тұрғанын, балалар ойнайтын алаң­ның барын, көшелер жа­рық­тандырылғанын ай­тып өтті. “Бо­лашақта “Ноғайбай би” ЖШС өз қаражатынан би­наштықтарға арнап демалыс ор­талығын салу­ды жоспарлап отыр. Бинашқа келіп-кеткен мей­мандарға елдің орналасқан жері ұнап, өз әсер­лерімен бөлісіп жа­тады”, – деді Эльвира Васильева.

Ауылда мәдени ошақтың қа­зығы қадалғаны көңілге үміт ұя­латады. Ауызсу, жол мәселелері шешілген Бинаш ауы­лы­ның болашағы – жарқын, бағ­да­ры – айқын.

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

“Soltüstık Qazaqstan”.