Заң мен тәртіп – әділеттіліктің басты шарты

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

1991 жылғы 6 желтоқсанда Жо­ғарғы кеңес төралқасы “Қазақ КСР прокуратура органдарының бірыңғай жүйесін құру, олардың дербестігі мен тәуелсіздігін қам­тамасыз ету туралы” қаулы қа­былдап, бас прокурордың 2004 жылғы 25 ақпандағы бұйрығымен бұл күн прокуратура органдары­ның мерекесі ретінде белгіленді. Тәуелсіздік жылдарында қо­ғамдық дамудың әртүрлі кезеңдерін бастан өткерсек те, Конституцияда бекітілген заңдылықты сақтау, адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау прокуратураның негізгі міндеті болып қала береді.

Құқық қорғау және сот жүйелерін реформалау барысында про­курорлық қадағалауды жү­зе­ге асырудың қазіргі заман та­лап­тары­на орайластырылған ба­сым бағыттары айқындалды. “Про­куратура туралы” Конститу­ция­лық заңның қабылдануы нә­тижесінде прокурорлардың өкі­леттілігі кеңейтілді. Қадағалау­шы орган ретіндегі үйлестіруші рөлі еліміздің құқық қорғау жүйе­сінің орталық буыны және мем­лекеттік биліктің маңызды эле­менттерімен ыңғайласты­рыл­ды.

Жыл басынан бері үйлестіру кеңесінің 6 отырысы өткізіліп, құқық бұзушылықтардың алдын алу, есірткі қылмыстары мен алаяқтыққа қарсы іс-қимыл, халықты ауыз сумен қамту, тағы басқа өзекті мәселелер талқы­ланып, нақты ұсынымдар әзір­ленді. Шешімдердің орындалуы бақылауға алынды. Қылмыстық процестің үш буынды моделі – сотқа дейінгі тергеп-тексеру ор­гандары, прокуратура және сот арасындағы өкілеттіктер мен жа­уапкершілікті ажыратуға негіздел­ген жүйе 2021 жылдан бері кезең-кезеңімен енгізіліп келеді. Ол бойынша дәлелдемелерді жинау сотқа дейінгі тергеп-тек­се­ру, дәлелдемелерді бағалау және негізгі іс жүргізу шешімдерін қабылдау прокуратура орган­дарына жүктелген. Жаза тағайындау және азаматтардың шағымдарын қарау сот арқылы жүзеге асырылады. Өңір прокурорлары тарапынан 71 дербес айыптау актісі жасалып, соттың ақтау үкімдері мен кері қайтарылуына жол берілмеді. Консти­туция нормаларына, халықара­лық шарттар мен нормативтік құқықтық актілерге сәйкестігіне ресми түсініктеме беру үшін Конс­титуциялық Сотқа жүгіну құқы­ғы бойынша 8 ұсыныс енгі­зілді. Адам құқықтары жөніндегі өңірлік уәкілмен бірлесе отырып, қылмыстық атқару жүйесіне қарасты мекемелерде 19 сотталушыны қабылдау жүзеге асырылды.

Биыл барлығы 1995 заң бұзу­шылық анықталып, 1635-І бо­йынша олқылықтар жойылды. 968 қадағалау актісі енгізіліп, 30 мың азаматтың құқықтары қор­ғалды. 1774 адам әртүрлі жа­уап­кершілікке тартылды. Қада­ға­лау актілері негізінде 1,8 млрд. теңге өндіріліп, 833 млн. теңге­нің мүл­кі қайтарылды. 54,2 млн. теңге әкімшілік айыппұл өн­діріл­ді. Ха­лық пен кәсіпкерлер үшін сумен жабдықтау тарифін тө­мен­дету бағытында жүйелі жұ­мыстар жүргізілді. Қазіргі уақыт­­та уәкі­летті мемлекеттік ор­гандар тарифті төмендету және тұтыну­шыларға өтемақыны өтеу жөнін­де шаралар қабыл­дауда.

Назар аударарлық маңызды мәселелердің бірі – инвестиция­лық жобаларды сүйемелдеу жайын ерекше бақылауға алу. Өңірде жалпыұлттық пулға енгі­зілген 46 инвестициялық жоба­ны іске асыруға 755 млрд. теңге­ден астам қаржы бөлініп, 7 мың­нан астам жұмыс орнын құру жоспарланған. Қабылданған қадағалау шараларының арқа­сында инвесторлардың 11 проб­лема­лық мәселесі шешілді. Бас про­курордың тапсырмасы аясында жер қатынастары саласында кешенді шаралар атқарылуда. 63,1 мың гектар алқапты алып жатқан 120-дан астам жер учаскесі ұзақ уа­қыт бойы нысаналы мақсатта пайдала­ныл­мағаны анықталды. Ка­дастр­лық құны 956 млн. тең­ге­ден асатын 52,6 мың гектар жер қайтарылды, қалған учас­ке­лер бойынша жұмыс жалға­суда. Бұл жер учаскелері экономи­ка­лық айналымға тартыл­ған.

Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау мақсатымен прокуратура органдарында құ­қық қорғау және басқа да уә­кілетті ведомстволар өкілде­рінің қатысуымен мобильді топ­тар құрылған. Олардың белсенді іс-қимылы нәтижесінде бул­лингтің жасырын фактілері әш­кереленіп, білім беру мекемеле­рінің заңды өкілдері мен лауа­зымды тұлғалар әкімшілік жа­уап­кершілікке тартылды. Мек­тепке дейінгі білім беру меке­ме­сінде 11,2 млн. теңге мөлшерінде бюджет қаражатын ұрлау фак­тісі тіркеліп, сот үкімімен айыпты адамның 3 жыл 6 айға бас бостандығы шектелді. За­лал толық көлемде өтелді. Жұ­мыс берушілерден 100 мүгедек жанның жеке табыс салығы үшін бұрын ұсталған қаражаты қайтарылды. Қадағалау актісі бойынша 18 азаматқа мүгедек­тік беріліп, зейнетақы төлемі қал­пына келтірілді. Тұрғын үй заңнамасының сақталуы бо­йын­ша тексерулер жүргізіліп, пә­терлерді заңсыз беру мен жеке­шелендіру талабын өрескел бұзғандар анықталды. Баспа­на­ларды заңсыз жекешелендіру фактілері Қылмыстық кодекстің 189-бабына сәйкес, сотқа де­йінгі тергеп-тексерулердің бі­рың­ғай тізіліміне енгізіліп, сотқа жолданды.

Облыстың әлеуметтік қыз­мет көрсету орталықтарында жа­лақыдан заңсыз ұстап қалу жайттары орын алған. Кінәлі деп танылған лауазымды тұлға­лар тәртіптік жауапкершілікке тартылды, 2,5 млн.теңге мөл­ше­рінде заңсыз ұсталған қаржы қайтарылды. 40 қызметкердің конституциялық құқықтары қор­ғалды. Тұрмыстық қатты қал­дықтарды жинау және тасымал­дау үшін артық ақы алынып, 2,5 мың азамат зардап шеккен. Мә­селен, 3 ауданда жергілікті ком­муналдық кәсіпорындар үй тұр­ғындарымен жазбаша уағда­лас­тық жасап, 2 мың теңгеден алым жинаған. Осы заң бұзу­шы­­лықтар үшін 3 аудан әкіміне тәр­тіптік жаза қолданылды. Мәс­лихаттардың 2024 жылғы 9 ақпандағы шешімімен тұрмыстық қатты қалдық заттарды жинаудың, тасымалдаудың, сұрып­тау­дың және көмудің тарифтері бекітілді. Нәтижесінде төлем құны 2000 теңгеден 350 теңгеге дейін төмендетілді.

Сотқа дейінгі тергеп-тексеру және қылмыстық қудалау сала­сында адам өлтіру, тонау, ұр­лық жасау, ауыр дене жарақа­тын салу фактілерінің өсуіне жол бе­рілмеді. Киберқылмысқа қар­сы іс-қимыл жөніндегі кешен­ді жоспарды іске асыру шең­берінде интернет-алаяқтықты төмен­дету­ге бағытталған іс-шаралар өткізілді. Халықтың 35,2 пайызы “EGOV” қосымшасы ар­қылы кре­диттерді ресімдеу­ден ерікті түр­де бас тарту жүйесіне қосылды, 54 млн. теңгеден ас­там қаражат өндіріп алынды. Cyberpol топта­рына аппарат­тық-бағдарла­малық кешендер сатып алуға (“АРГУС”, “Айрис” және “БЛЮР”) әкімдіктер тара­пынан 17 млн. теңге бөлінді. Мүд­­делі орган­дармен және жұрт­шылықпен өзара іс-қимыл жасай отырып, студенттермен өткен кездесу­лерде интернет-алаяқтықтың жа­ңа түрлері ке­ңінен түсіндіріл­ді. Телеарналар­да тақырыптық репортаждар көр­сетілді, бейне­роликтер ор­на­ластырылды. Осылайша ин­тер­неттегі алаяқ­тық пен түрлі ал­дау-арбау көрі­ністерінің 13,3 пайызға азайтылуына қол жет­кізілді.

Тергеудің рұқсат етілмеген әдістерінің алдын алу мақсатында қылмыстық қудалау органдарына қадағалау күшейтіл­ді, кезекші прокурорларға қо­сымша 420 камера қойылды. Бейнемониторинг шеңберінде заңсыз ұсталған 7 адам боса­тыл­ды. 8 мыңнан астам негізгі процессуалдық шешімдер зер­деленіп, жеделділік барынша арттырылды.

Қайрат ӘБДІХАНОВ,

облыс прокуроры, 3-сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі.