Өмір Есқали ҚазМУ журналистика факультетін 1980 жылы үздік бітіріп, қызыл диплом алып, еңбек жолын Алматы облысы “Балқаш еңбеккері” аудандық газетінде бастаған. 1989 жылы Алматы жоғары партия мектебін аяқтағаннан кейін Солтүстік Қазақстан облыстық “Ленин туы” газетіне бөлім меңгерушісі қызметіне орналасты. 2003 жылдан бері республикалық “Егемен Қазақстан” газетінің Қызылжар өңіріндегі меншікті тілшісі болып қызмет етеді. Очерктері мен публицистикалық шығармалары бірнеше жинаққа енген. Көпжылғы еңбегі “Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне – 20 жыл”, “Желтоқсан ардагері” медальдарымен, “Мәдениет қайраткері” төсбелгісімен атап өтілген. Төменде оның қиындығы да, қызығы да мол журналистика мамандығы туралы ой-пікірлерін оқырмандар назарына ұсынып отырмыз.
“Егеменнің” ел ішіндегі елшісіміз”
“2003 жылдан “Егемен Қазақстан” басылымында еңбек еткеннен бері талап күшейіп, жауапкершілік артып, міндет жүгі де салмақтана түсті. Бас редактор Шерхан Мұртаза ұжымнан саяқ жүрген біз сияқтыларды ел ішіндегі елшілерге теңеп айтқан ғой. Қолға қалам ұстап, ел ішін аралағанда қарымды қаламгерлік, биік болмыс, азаматтық тұлға небір проблемалармен, шетін мәселелермен, оқыс оқиғалармен бетпе-бет келгенде, сан қилы тағдырларға жолыққанда айқын танылады. Мысалға жүгініп көрейін. Петропавл қаласының әкімі Владимир Никандровтың тұсы. Моңғолиядан келген бір отбасының пәтерге қолы жетпей, тілшілер қосынына шағым айта келді. Сөйтсе, шенеуніктер тіл, заң білмеушілігін пайдаланып, әбден әуре-сарсаңға салғанға ұқсайды. Шетін мәселенің ізіне індете түсіп, үш бөлмелі пәтер алуына қол жеткізілді. Бұл – тілшінің емес, “Егеменнің” беделі арқасында сырттан атамекенге сағынышпен жеткен қандастарымызға көрсетілген құрметтің бір белгісі десек, әбден қисынды”.
“Алғашқы ұстазым – әкем”
“Күлтай Қазиева, Сәркен Құлмағамбетов секілді қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің білікті ұстаздары еркін тақырыпқа жазған шығармаларымды жоғары бағалап, “қайтсең де, журналист бол” деген ақыл-кеңестерінен кейін таңдау жолын біржола айқындадым.
Десек те, жазу-сызуға деген қабілет-қарымымды ерте байқап, бала қыранша баулыған алғашқы ұстазым – әкем Шалабай. Марқұмның артына жазып қалдырған дүниелері көп. Мектепте ұйымдастырылған бір кеште “Насыбай, жүрген жерің сенің былық, Адам сүйер бір түйір жоқ қой қылық” деген сықағын оқып, шақшаларын жанынан бір елі тастамайтын ақсақалдардан таяқ жемесем де, біраз сөз естігенім бар. Ауыл “Ләй” атайтын нағашым Төлебай жүйрік ат, тазы ұстап, қыран бүркіт баулыған саятшы еді. Ақан сері “пысық бала” атаған, алып күш иесі Қажымұқан бата берген сері, балуан, әңгімешіл атам мені оң тізесіне отырғызып алып, қиссалар, батырлар жырларын ертеден кешке дейін оқыттыратын. Бұл да сөз сиқырын ұғуға талаптанған мен секілді шикіөкпеге жақсы тәлім мектебі болса керек. Кейін облыстағы жалғыз қазақ басылымы “Ленин туы” газетінде жұмыс істейтін Бақыт Мұстафин, Абай Қазиев, Ермек Құсайынов, Мәлік Мұқанов, Амандық Жантеміров, Болат Қожахметов, Амандық Әбжанов, Жарасбай Сүлейменов секілді мүйізі қарағайдай журналистер қызығы мен қиындығы мол мамандықты еркін игеруіме жан-жақты жәрдемдесті”.
“Тұңғыш қаламақым ауылдасыма бұйырды…”
“Кеңшар орталығы – Бұлақ ауылындағы интернаттың ботқасы мен қара нанын жеп жүрген кезіміз. 6-сыныпта оқимын. Бір бөлмеде жас шамасы әрқилы 9-10 бала тұрамыз. Бірде менен үш-төрт жас үлкендігі бар Уәлден қолыма қалам мен дәптер ұстатып, ауылымыз Ақтастағы “сақалды құрылыс” жайлы мақала жазуды тапсырды. “Әйтпесе, тамақтан қағыласың” деп бұйыра сөйлегенде, онсыз да ашқұрсақ мен байғұс ішегім шұрылдап, асхана жаққа жалтақ-жұлтақ қарап отырғанда мына сөзі төбемнен біреу мұздай су құйып жібергендей селк ете қалдым. Бастапқыда ойыны шығар деп ұмтыла қоймадым. Есікке қара құлып салып, түскі асқа кеткенде ғана қара басқанын бір-ақ білдім. Қаламды ақ қағаз бетіне қанша жорғалатсам да, ештеңе өнер емес. Бір кезде ойыма “Төрт қабырғасы қалқиып тұр” деген тіркес сап ете қалды. Ірі әріптермен айдақтата жаздым. Тақырып дегеннің белгісі. Одан әрі қоғамдық моншаның жетім баланың тұрқындай кейпін көз алдыма елестете отырып, ешкілердің мекеніне айналғанын қал-қадерімше суреттеп, не керек, торкөз дәптердің 5-6 бетін толтырып шықтым. Мақаланың авторына келгенде қатты қиналдым. Өз аты-жөнімді қояйын десем, аюдай ақырған кеңшар директорының түрін елестетсем болды, зәрем ұшады. Көп ойланбастан, төсегіміз көршілес, ауылдасым Болат Ауғановтың аты-жөнін жаза салдым. Өзі сабаққа зерек, бірақ тым момын болатын. “Жуас түйе жүндеуге жақсы” демекші, қанша қажасақ та күліп отыра беретін. Бір жағынан, “шалдыр-шатпағымды” газет қайтсін, Уәлденнің кезекті қалжыңы шығар деген ой үстінде отырып, төсекке қисайған күйі ұйықтап кетіппін.
Есіктің ашылғанынан оянсам, Уәлден күліп кіріп келеді. Қолында түстік тамақ. Өз үлесін қоса ала келіпті. Жазғанымды оқып, ризашылығын білдіргендей арқамнан қағып қойды. “Қалғаны – менің міндетім”, – деді. Сөйтіп, мақаланы редакцияға салып жібергенін кейін білдім. Бір күні Болатымыз: “Мақалаңды алдық. Жақын нөмірлердің бірінде жарияланады. Болашағыңнан үлкен үміт күтеміз. Жазып тұр”, – деген хат алып, аң-таң. “Қызықтың көкесі” сын мақала шыққаннан кейін басталды. Директордың кеңсесіне “тілші баламен” қоса облыстың маңдайалды шопан ағасы Советті шақырып, ыстық табадағы майша біраз шыжғырса керек. Тұңғыш қаламақы маған емес, оған бұйырды. Сол жылы күзде монша пайдалануға беріліп, жұртшылық оның игілігін 30 жылдай көрді”.
“Әлі күнге таңғаламын…”
“90-жылдары қазағы селдір Қызылжар өңірінде тіл үшін күрестің нағыз қызған шағы. Бір жағынан, облыстық “Қазақ тілі” ұйымы төрағасының қоғамдық негіздегі бірінші орынбасары міндетін атқара жүріп, елдік мәселелерге тікелей араласуға тура келді.
Бірде жұмысқа Асқар Байбатшанов деген термеші жігіт келіп тұр. Бойында ұлттық намысы атойлап тұрған оның сөзінен ұққаным мынау: қазақтың арыстай екі жігітін ұлты басқа біреулер жазықсыз пышақтап, бірі тіл тартпай кетсе, екіншісі ауыр халде ауруханаға түсіпті. Онсыз да тұрмыстың ауыр қамыты мойындарына ілінгендіктен, адамның ар-ұятына дейін ақшаға сатып аламыз деп есірік атқандарға зығырданы қайнап жүрген қазақтың албырт жастары орталық базардың ойранын шығаруға жиналып жатқан көрінеді. Стихиялы түрде басталған жорықты тоқтатпаса, оның арты тағы да қан төгілуге соқтыруы мүмкін. Шынында да, елуге жуық жастармен кездескенімде бәрінің де жүздері ызғарлы, қимылдары шалт көрінді. Ештеңеден тайынатын түрлері жоқ. “Облыс, қала басшыларына біздің талабымызды жеткізіңіз, әйтпесе…” – деп, айтқандарынан қайтпайтын мінез көрсетті. Мұның алдында да қазақтардың ұлттық намысына тиетін жағдай орын алып, нақты баға берілмегенінен хабардар екен. Ұзын сөздің қысқасы, облыстық “Ленин туы” газетінің бетінде 1992 жылдың 1 шілдесінде “Суыт хабар” айдарымен “Тал-түстегі өлім” деген мақалам жарияланды. Айтпағым, онда: қонақүйлерде тұрақсыз, тіркеусіз тұрып жатқан, еш жерде жұмыс істемейтін, тек алыпсатарлықпен айналысып, солтүстікқазақстандықтардың қанын сүліктей соруды әдетке айналдырған келімсектерді 72 сағаттың ішінде қаладан кетіру” сынды талаптарды 10 күннің ішінде орындау, өйтпеген жағдайда “Азат” қозғалысы, “Аттан, Қызылжарға!” штабы басқа да шараларды қарастыратыны мәлімделген еді. Жергілікті билік қоғамдық ортаны алатайдай дүрліктірген бірқатар талаптармен санасуға мәжбүр болды.
Әлі күнге дейін осындай отқа май құя түсетін мақаламның қалай жарияланып кеткеніне таңғаламын…”
“Шын жүйрік тай кезінен білінеді”
“Біздің кезімізде журналистика факультетіне қабылдау темірдей тәртіптен де қатаң болатын. Белгілі шекте тасқа басылған дүниелерің болмаса, құжаттарды қабылдамақ түгіл, есігінен де сығалатпайтын. “Шын жүйрік тай кезінен білінеді” демекші, жазу-сызуға бейімі бар болашақ журналистер корпусын қалыптастыру үшін осы үрдісті қайта жаңғыртқан жөн секілді. Кей өңірлерде журналистика бөлімдері ашылып, жергілікті кадрлар даярлауға өз үлестерін қосып келеді. Мәселен, Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің аталмыш бөлімін бітірген түлектердің алды Алматы, Астана, Мәскеу қалаларында да жемісті еңбек етуде. Десе де, республикалық салалық ведомстволар тарапынан ойланатын тұстар аз емес. Ол алдымен материалдық-техникалық базаның жұтаңдығына, оқу құралдарының жетімсіздігіне, білікті оқытушы-профессорлар тапшылығына тірелсе, екіншіден, гранттардың мүлдем мардымсыз бөлінетіні. Бұдан кейін қандай сапалы білім, кәсіби біліктілік күтуге болады?
Біз Тауман Амандосов, Темірбек Қожакеев секілді ұлағатты ұстаздардан дәріс алып, Әзілхан Нұршайықов, Шерхан Мұртаза, Кәкімжан Қазыбаев, Камал Смайылов, Сейдахмет Бердіқұлов, Нүри Муфтах, Оралхан Бөкеев, тағы басқа журналистиканың жілік майын шағып ішкен корифей қаламгерлердің шығармаларын жата-жастана оқыған буынбыз. Қазіргі қазақ журналистикасында да бүгінгі жас толқын үлгі тұтатын талантты шоғыр бар.
Маған жазғанымнан жазарым көп сияқты көрінеді. Ең бастысы – елдік, ұлттық мәселелер. Алдағы үлкен міндеттердің бірі – жер-су аттарын қазақыландыра түсу. Бұл жағынан әлі де ұялыс табатын тұстарымыз жетерлік. Өңірде отаршылдық кезді еріксіз еске түсіретін атаулар әлі самсап тұр.
Үкіметтің Қазақстанның тұрғындар саны жеткіліксіз 7 облысына сырттан келген қандастарымызды орналастыру туралы шешімінен көп үміт күтеміз. Алайда, баспана, жұмыс жайы қалай болмақ деген сауал көлденеңдей береді. Бүгінде қазақ журналистері қамтымайтын тақырып, көтермейтін мәселе кемде-кем”.
Жазып алған
Ұлбосын АЙТӨЛЕН,
журналист.
Суретті түсірген Талғат ТӘНІБАЕВ.