Мүлікке меншік құқығын тану үшін оның алғаш тұрғызылған немесе алдында біреуге тиесілі екендігін анықтау қажет. Жалпы ереже бойынша затты бірінші болып жасаған адам меншік құқығын алады. Бастысы – затты жасау заңмен тыйым салынбаса болғаны. Мысалға, адам өзіне үй салып жатыр. Ол құрылыс материалдарын сатып алады, балшық дайындайды, қабырғасын көтереді, шатырын жабады және инженерлік коммуникацияларды қосады. Үй дайын болғаннан кейін онда тұруға болады.
Жалпы үй нақты азаматтың күшімен және оның қаржысына салынды. Дәл сол азаматқа жылжымайтын мүлік нысанына меншік құқығы берілуі тиіс. Бірақ жаңа нысанға меншік құқығын тіркеу үшін азаматтың үй тұрғызылған жер учаскесіне құқығы және оның құрылысына билік органдарының рұқсаты болуы керек. Аталған құжаттар болмаған жағдайда тұрғызылған үй заңсыз салынған болып есептеледі.
Заңсыз құрылысты (үйлер, қосымша ғимараттар, ғимараттар және басқа да құрылыстар) заңдастыру үшін жергілікті сәулет және құрылыс органдарынан іске қосу актісін алу мүмкін емес. Аталған жағдайда рұқсатсыз тұрғызылған құрылысқа меншік құқығын тек сот тәртібімен ғана алуға болады.
Мемлекеттің меншігіндегі жер учаскелерінен бөлінбеген жерге салынған, сондай-ақ, жер қатынастары және сәулет, қала құрылысы, құрылыс туралы қолданыстағы заңнамаларға сәйкес салынбаған тұрғын үй заңсыз құрылысқа жатады.
Өзiне тиесiлi емес жер учаскесiне құрылысты жүргізген тұлғаға бұл учаскеге нысанды орналастыру үшiн белгiленген тәртiп бойынша рұқсат берiлген жағдайда ғана құрылысқа меншiк құқығы танылады. Егер құрылыс басқа адамдардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн бұзуға әкелiп соқтырса, не азаматтардың өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiретiн болса, аталған құрылысқа меншiк құқығын танып, сақтап қалуға болмайды.
Заңға сәйкес жаңа нысанға меншiк құқығын танудың шарты мынадай: мақсатты белгіленген жер учакесінің болуы, үшінші тұлғалардың құқықтарының бұзылмауы және құрылыстың міндетті нормалар мен ережелерге сәйкестігі.
Сот рұқсатсыз салынған құрылысқа меншiк құқығын тану үшін құрылыс нормалары мен ережелері, өрт қауіпсіздігі нормалары мен ережелерінің талаптарына сай екендігін растайтын құжаттар сұратады. Ондай құжаттарға мыналар жатады:
– тұрғызылған нысанның және оның техникалық жағдайының қауіпсіздік нормалары мен ережелерінің талапқа сәйкестігі туралы сараптама, инжинирингтік қызмет жүргізуге лицензиясы бар ұйымдардың тұжырымдамасы;
– өрт қауіпсіздігі нормалары мен ережелерінің талаптарын сақтаған жағдайда жаңа нысанды пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар жөніндегі комитеттің аумақтық органының тұжырымдамасы;
– құрылыстың санитарлық нормалар мен ережелерге сәйкестігі туралы санитарлық және эпидемиологиялық органдардың тұжырымдамасы.
Жаңа құрылысқа қажетті келісімдер мен рұқсат құжаттарын алу мүмкін болмаған жағдайда сотқа сәулет және құрылыс органдарының аталған құжаттарды беруден бас тартқан құжаттарын әкелу керек.
Құрылыс үшінші тұлғалардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн бұзбайтындығының дәлелдемесі ретінде көрші ғимарат (учаске) иелерінің құрылысты салуға жазбаша келісімін алып келуге рұқсат немесе оларды куәлік беру үшін сотқа шақыруға болады.
Соттың оң шешімі шыққан және ол заңды күшіне енген кезде құрылысқа меншік құқығы аталған сот актісінің негізінде тіркеледі.
Осылай жаңа нысанға меншік құқығын тану туралы дауды қарастырған кезде оны жасау үшін заңмен немесе шартпен белгіленген шектеулерді есепке алу қажет.
Ал жемістер, өнімдер, табыстарға меншік құқығын тану үшін адамға оны өз қолымен жасау міндетті емес. Алма бағы иесінің оған тиесілі ағаштардың жемісіне құқығы бар. Мал шаруашылығы фермасы иесінің оған тиесілі сиырлардың сүтіне немесе қойлардың жүніне меншік құқығы бар. Еліміздің Азаматтық кодексінің 123-бабына сәйкес мүлiктердi пайдалану нәтижесiнде алынған түсiм (жемiстер, өнiмдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлiктi пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлiктi заңды негiзде пайдаланушы адамға тиесiлi болады.
Сондай-ақ, иесі бар мүлікке меншік құқығын тану:
сатып алу-сату, айырбастау және сыйға беру шарты бойынша, мүлiктi иелiктен айыру туралы басқа мәміле бойынша жүргізіледі.
Сатып алу-сату шарты кезінде сатушы сатып алушының меншігіне затты өткізеді, ал сатып алушы затты меншігіне алады және оған белгілі мөлшерде қаражат төлейтін келісімшарт сатып алу-сату шарты болып есептеледі. Сатып алу-сату тәртібі еліміздің Азаматтық кодексінің 25-бабымен реттеледі.
Айырбастаудың сатып алу-сатудан айырмашылығы – тараптар келісім барысында ақшаны мүлікке айырбастамайды, тауарды тауарға айырбастайды. Айырбастау тәртібі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 26-бабымен реттеледі.
Сыйға тарту сыйға берген адамға затты иелігіне ақысыз беру дегенді білдіреді. Сыйға берген зат нақты жеке белгіленуі міндетті. Сыйға тарту шарты Азаматтық кодекстің 27-бабымен реттеледі.
Мүлiктi иелiктен айыру бойынша мәмілелердің қалған түрлеріне шарттардың араласқан түрлерін жатқызуға болады, онда бірнеше немесе заңда нақты көрсетілмеген негіз кездеседі. Мысалы, мұра алу – бұл мүлікке меншiк құқығын тану және бөлек мәміленің түрі.
Айгүл ДОСАЕВА,
облыстық мамандандырылған ауданаралық экономикалық
соттың судьясы.