Мәдениеті күшті елді жаулап алу, жаулап алған күннің өзінде уысында ұстап тұру қиын екенін түсініп, алдымен халықтың сүт бетіндегі қаймағы саналған ардақтыларын өлтірген сұрқия саясатты тарихтан жақсы білеміз. Қазір де мәдениеттегі мәселелері шешілмеген елдің айы оңынан туа қояды дегенге сену қиын.
Мемлекеттің іргесін мықтап ұстап тұрған бұл салада маман тапшы. Орташа жалақының төмендігі жастардың келуіне тосқауыл болып тұр. Үйі жоқ, күйі келіспеген соң жұмыстан өз еркімен кетіп жатқандар көп екенін айтқан қалалық Мәдениет үйінің көркемдік жетекшісі Мұхамедәлі Испанов Сәбеңнің атына ие болып отырған театрымыздың ашылғанына ширек ғасыр өтсе де, актерлер тұрақтамайды, Сегіз сері атындағы оркестрдің өкілдері қартайып барады дейді. Театрдың болашақ көрермендерін қалыптастыратын облыстық қуыршақ театрында қазақ бөлімі атымен жоқ. Қалалық Мәдениет үйінде консерватория немесе өнер академиясын бітірген мамандар жұмыс істемейді. Колледж тамамдағандар асып кетсе бір жыл істейді де, еңбек демалысына шыққан соң біржолата кетеді.
Біз мәдениет саласының қызметкерлері деп сахнада жүргендерді ғана білеміз. Бірақ сахнаның сыртындағы еңбек адамдары қаперімізде де болмайды. Сахна техниктері, костюмерлер, гримерлер, жарық түсірушілер, дыбыстаушы және тағы басқа мамандар мәдениетке бар ықыласымен қызмет ететін елдің қаһармандары десек, артық кетпегеніміз. Теріскей өңірдегі мәдениет ұйымдарында режиссерлер, дыбыс режиссерлері, гримерлер, актерлер, вокалистер, бишілер, музыканттар, костюм суретшілері тапшы.
– Жергілікті оқу орындары бұл қажеттілікті өтей алмай отырған жайы бар. Университеттегі музыкалық пәндер кафедрасы түлектерінің саны жылдан-жылға азайып барады. Соңғы жылдары 85 мәдениет қызметкері басқа өңірге көшіп кеткен. М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің түлектері де облыста тұрақтамай, өзге өңірлерді таңдайды. Ал орта жастағы мәдениет қызметкерлері шығармашылық өсуді көздейді немесе әлеуметтік және отбасылық жағдайына байланысты басқа жаққа көшіп жатыр. Мәселен, осыдан 25 жыл бұрын Т. Жүргенов академиясын бітіріп келіп, Петропавлда қазақ театрын ашқан 20 әртістің барлығы дерлік кетті. Мәселен, өңір мақтанышына айналған халықаралық байқаулардың лауреаты, тенор Бақыт Ілиясов та басқа қаланы таңдады. Мұндай мысалдар жетерлік, – дейді Мұхамедәлі Испанов.
С.Мұқанов атындағы қазақ сазды-драма театрында 14 жыл қызмет істесе де, бір пәтерге қолы жетпеген Құртқа Мусина биыл театрдың 25 жылдығы әрі Сәбеңнің 125 жылдығына орай баспана беріліп қалар деп үміттеніп отыр.
– Өткен жылдың желтоқсанында әлеуметтік жағдайымды айтып түсіндірген соң, пәтерақымның елу пайызын театр төлеп отыр. Бұл «қайырымдылықтың» өзі театр маусымы аяқталғанға дейін ғана. Несін жасырайын, айлығым шайлығыма жетпеген соң базарда біреудің жемісін сатып, кейде саудамен де айналысамын. Екі бөлмелі пәтер жалдауға шамамыз жетпегендіктен, бір бөлмеліні кең сарайдай көреміз. Қызымыз болса мектеп табалдырығын аттағалы тұр. Оған да жеке бөлме керек, – дейді ол.
Басқа да сахнагерлерді әңгімеге тартқанымда азғантай жалақымен күн көру мүмкін болмаған соң тойға шығып, такси жүргізушісі болып тиын-тебен тауып жүргендерін жасырмады.
– 2023 жылы Т. Жүргенов академиясынан жиырмадан астам жас маман келді. Соның елу пайызы жұмыс істеп жатыр. Диплом алған жастар мамандығы бойынша үш жыл қызмет етуге тиіс. Сол үш жылды келген жерінде өтеуді міндеттесек жақсы болар еді. Өйткені бір-бір жарым жыл істеп, басқа мекемелерге ауысып кетеді. Бұны айтып отырғанымның себебі, біз оған рөл беріп, гастрольге шығарамыз, фестивальдарға апарамыз, ұзын сөздің қысқасы, жұлдыз қыламыз. Сөйтіп жүргенде чемоданын жинап алады да, бір-ақ күнде кетеді. Спектакльдің әртістері ауысқан сайын еңбегіміз де сапасын жоғалтады, – деді театр басшысы Біржан Жалғасбаев.
Қуыршақ театрының көркемдік жетекшісі Айбол Қасым да мәдениеттегі кадр тапшылығын айлықтың аздығы және баспананың жоқтығымен байланыстырады. Аталмыш театрда қызмет ететін он бес әртістің төртеуі ғана қазақ тілінде сөйлесе, екеуі қазақша қойылым қоя алады.
– 2012 жылы мені Қызылжарға шақырғанда «жағдайыңды жасаймыз, міне – үйің, әне – жұмысың» деп уәде берген еді. Он үш жылға жуық уақыт өтсе де, жалдамалы пәтерде тұрамын. Бұл – басшылық тарапынан өнерге деген көзқарастың әлсіздігі. Өз қара басымның қамын айтпай-ақ қояйын. Қуыршақ театрында қазақ тілді труппаның жоғына алаңдайтындардың көкейінде жүрген сауалға жауап берейін. Сахна төрінен қазақ тілінде сөйлеген хандар мен билер, жыраулар мен батырлар бейнесін көрген кішкентай көрерменнің рухын асқақтатсақ, менің де мерейім үстем болар еді. Шақырсақ мамандар келер еді. Алайда олардың пәтерақысын төлеп, жалақысын бере алатын кім бар? Мысалы, Астана, Алматы, Шымкент қалаларында әртістің шеберлігіне сай айлықтың үстіне үстемақы беріліп отырады. Біздің қалада да бұл әдіс қолданылса, пәтерді өзіміз-ақ жалдап тұра берер едік, – дейді Айбол Қасым.
Сөздің орайы келгенде айта кетейік, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Бурабайда өткен Ұлттық құрылтайдың төртінші отырысында Қазақстандағы 46 аймақтық театрдың көпшілігінің жай-күйі мәз еместігін, Семейде бір ғимаратта үш бірдей театр сығылысып отырғанын, аймақтарда театрларды дамытуға баса назар аудару керектігін шегелеп тұрып жеткізді. Петропавлда да осындай жағдай, қуыршақ театры, мәдениет басқармасы және «МТРК» телеарнасы бір ғимаратта сығылысып отыр. «МТРК» орналасқан екінші қабатта қуыршақ театрының өз мұражайы, репетициялық, хореографиялық залдары, грим бөлмесі, костюм цехы болған. «Хореография да, репетиция да, көркемдік кеңес те, жиналыс та бір залда өтеді. Сахнаның өзі қолайсыз. Алдыңмен кіріп, артыңмен шығасың. Соған қарамастан жоқтан бар жасап, отыз бес жыл балаларды қуантып келе жатқан жайымыз бар. Сахнамызды кеңейтсе, екінші қабатты алып берсе жақсы болар еді», – дейді Айбол Қасым.
Бізде тек Н.Погодин атындағы облыстық орыс драма театрының ғана жұмысқа қабылданған жас мамандары аяғынан тұрып кеткенше паналайтын өз жатақханасы бар. Бұның өзі – еңбек жолын енді бастаған жастарға үлкен қолдау.
Облыстық мәдениет басқармасының басшысы Досбол Әбдірейісов облыс әкімдігінің қолдауымен 2022 жылы қажет мамандардың орнын толтыру үшін бюджет есебінен 15 түлекке грант берілгенін жеткізді. «Облыстың мәдениет саласында кадр жетіспеушілігі бар. Бізге театр актерлері де, вокалистер де, дәстүрлі әншілер де, музыкалық аспаптарда ойнайтын мамандар да, режиссерлер де керек. 2023 жылы әкім гранты 18 түлекке, 2024 жылы өкінішке қарай, 5-ақ түлекке бөлінді. Бұл жұмысты қайта қолға аламыз», – деді Досбол Нұржанұлы.
Қазір технология заманы, цифрлық қоғам келді дегенмен, материалдық құндылықтардан рухани байлық жоғары тұратынын уақыттың өзі дәлелдеуде. Сондықтан халықты байыта түсетін мәдениет саласының қызметкерлеріне жағдай жасау уақыт күттірмейтін мәселе дер едім.
Самрат ҚҰСКЕНОВ,
«Soltüstık Qazaqstan».