ХАЛҚЫНА ҚОРҒАН БОЛҒАН ҚОС БАТЫР

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қарасай батыр Алтынайұлы – жоң­ғар шапқыншылығына қарсы азат­тық соғыста қол бастаған белгілі сардар. Алатау бөктерінде туып-өс­кен. Ұлы жүз Шапырашты тайпасы­ның Есқожа руынан. Қарасайдың өмірге келген жылы 1598 (хижра бойынша – 976 – Мешін жылы). Оның Есім хан заманында соғысқа алғаш кіруі 17 жасында басталғанын де­рек­терден біліп отырмыз. Кезінде бүкіл Шапыраштының қолын басқа­рып әйгілі болған Жанай батыр бұл тұста қартайып, 79 жасында қолын­дағы туды жас Қарасай батырға тап­сырып, одан ел мүд­десіне адал болуға ант қабылдаған екен.

Қарасайдың ататек шежіресі ша­пырашты Қазыбек бек Тауасарұлы­ның “Түп-тұқияннан өзіме шейін” атты еңбегінде нақты берілген. “Қарасай Шапырашты­ның отыз алтыншы ұрпағы. Шапы­раш­ты тайпасының Еміл руынан та­райды. Емілден Ерен, одан Қоши­ман, одан Есқожа, одан Тоқтар, одан Алтынай. Қарасай батыр – Ал­ты­найдың бел баласы. Қарасайдан алты бала…”.
Шапырашты тарихында бұрын да белгілі батырлар болғанына қа­ра­мастан, сарбаздардың жауға шап­қанда “Қарасайлап” ұрандауы және кейбір тайпалардағыдай мұн­да қосалқы, балама ұрандардың болмауы Қарасай батырдың ерек­ше де ерендігін көрсетеді. Ал енді Қарасайдың осы байрақ көтеріп, қанды соғысқа кіруі және суырылып көзге түсуі 1615 жылы (хижраның жыл санауы бойынша 993 – мешін жылы) Тобыл өзені бо­йын­дағы қалмаққа қарсы болған қырғын соғыста орын алды. Дерек­ке сүйеніп айтар болсақ, “осы со­ғыс­та Қарасай батыр ойраттың екі тайшысы Қарақал мен Тойлыны бала-шағасымен қолға түсіріп, оларды жаяу айдап, Есімнің алды­нан бір-ақ шығарады. Екі тайшыны тізерлетіп, Қарасай батыр: “Тақсыр хан, енді қазақ ханының бетіне қа­ра­ған, жерімізге көзін алартқан жаудың бәрі осылай тізерлейтін болады”, – депті. Жас ба­тырдың сөзіне риза болған Есім хан: “Сен енді қазақтың Қарасай ба­тыры болдың”, – деген. Есімханның ау­зына Құдай салған болса керек, ол шынымен, қазақтың батыры болып, қазақ жерінің батысында – Еділ мен Жайықта, терістігінде – Обаған мен Томағанда, шығысында – Алтай мен Тұрпанда атының тұяғы тиме­ген жер қалмады.
Бұл жерде ескі деректе айтылып отырған Обаған мен Томаған қазіргі Ресейдің Сібір аймағы екендігі күдік туғыза қоймас. Алғашқы осындай ұрыста Қарасай өзінің көзсіз ерлігі­мен қазақтың басқа айтулы сардар­ларын бірден мойындатқан екен. Мәселе былай болыпты: те­ріс­тіктегі Тобыл бойындағы қырғын, жанкешті ұрыста ойраттың Дөкір деген батыры Қарасайдың артынан тасаланып келіп, бұғалық лақты­рып, аттан аударып, сүйреп әкетеді. Мұны байқаған дулат Жақсығұл мен қоңырат Алатау батыр екі жақ­тан ұрандап, Қарасайды құтқарып алады. Осыдан соң аттан құлаған Дө­кірді өз қолымен буындырып өлтірген Қарасай мұнымен шектел­мей, қара жорғасына қайта мініп, қазақтарды беттетпей қырып келе жатқан қалмақтың екінші бір Олых ба­тырын алдаспанмен құлаштай шап­қанда, басын қақ айырады. Осы сұмдықты кө­зімен көрген, кейіннен есімі қазақ­тың бүкіл қоңырат тайпасына ұран болған атақты Алатау батыр мұны Есім ханның өзіне айтыпты.
Қарасайдың даңқын асырған тағы бір жорық – 1627 жылы (хиж­ра­ша 1005 – қоян жылы) Хазар теңі­зінің батыс жағында қалмаққа қарсы 83 күн болған қырғын соғыс. Түркістан­да, Күлтөбенің басындағы Есімхан­ның бастауымен өткізілген жиын­нан соң Жайыққа арғын Ағынтай, найман Көксерек, қаңлы Сарбұқа, төртқара Жиембет (бас сардар) тә­різ­ді шетінен “сен тұр, мен атайын” батырлармен бірге аттанған бұл кезде 32 жастағы Қарасай батыр басқа серіктері тәрізді майдан ала­ңында тоғыз күн жекпе-жекке шығып, 11 қалмақ батырын өлтірді. Ақыры жекпе-жекке шығар батырлары тау­сылып, шыдай алмай орыс жеріне қа­рай қашқан 500 мыңдай қалмақ­тың 200 мыңдайы қырылып, Еділ өзенінің құйылысына барып ты­ғылды. Алайда, шығыстағы жау осы тұста Қарақал баласы Батыр қоңтай­шының төңірегіне топта­сып, Жетісу өңірін басып алды. Осы аймақты мекендеген қазақ рулары­ның кезінде қалмақтардан ығысып, Сыр бойына қоныс аударған еді. Осы тұста Отанына қайтып оралған қазақтар осында жас батыр Әйтей­дің басшылығымен қалмаққа қарсы жанкешті ұрыс салып жатқанда алыстағы Жайықтан Қарасай қолы оралып, жауды Мұзарттан асырып, түре қуып тастады. Беті қатты қайт­қан ойраттар бір-екі жыл бойы бұл аймаққа жолаудан бас тартты. Де­генмен, қалмақ бәрі-бір тыныш жат­па­ды. Жер жәннаты Жетісу олар­дың көкейін тесіп, ақыры мыңға жуық салт атты 1629 жылы (хиж­раша 1007 – қоян жылы) Іледен өтіп, Үш Қараш аймағына лап қой­ды. Батыстан оралып, Асы жайла­уында тыныстап жатқан Қарасай қолы қайтадан өре түрегеліп, екі мың­дай қалмаққа қарсы аттанған. Қарасай келгенге дейін Әйтей ба­тыр қалмақты жекпе-жекке шақы­рып, бөгеп, олардың үш батырын өл­тірген екен. Қарасай­дың қолы кел­ген бетте жауды То­райғыр асуына дейін ығыстыра, тү­гін қалдырмай қы­рып тастаған. Са­ты-Сапы көлінің түстігінде болған тағы бір ұрыста да қалмақ қолы бау­дай түсіп қырылды. Алайда, Есім ханның науқастануы қара қал­мақ­тың қазақ жеріне қайта аяқ басуына себеп болды.
Қарасай тұлғасы әйгілі Орбұлақ шайқасында да ерекшеленді. Қа­зақ­тар­дың ел үшін, жер үшін жат жерліктерге қарсы шайқасында үл­кен маңызды рөл атқарған, Отан со­ғысының биік өрелі көріністерінің бірі – Орбұлақ шайқасы тарихта бір­шама зерттелді. Әсіресе, мұны ке­ңестік заманнан бұрынғы зерттеу­ші­лер өздерінің еңбектерінде атап көрсеткен. Олардың қатарында Лев­шин, Фишер, Миллер, Бичурин тә­різді қазақ тарихына қатысты қалам тартқандар бар. Кеңестік заманда бұл мәселе жекелеген тарихшылар еңбектерінде жалпылама көрініс бергенімен, қазақтардың жатжұрт­тық­тар күресінің осы алтын бет­тері, шын мәнінде, көмескі түрде айтылып, осы тамаша таңғажайып ерлікке лайықты баға берілмеді. Ол түсінікті де, өйткені, ол кезде қазақтардың барлық ерліктері орыс­тардың көмегімен немесе қол­дауы­мен ғана орын алды деген көзқарас үстемдік алып тұрған еді. Тек тәуел­сіздікке қолымыз жеткен соң ғана бұл маңызды мәселеге қазақ тарих­шылары шындап мойын бұра бас­та­ды. Солардың кейбірінің пікіріне тоқтала кетейік. Кезінде бұл мәселе туралы Фишер өзінің еңбегінде бұл соғыстың қазақ жағынан бастау­шысы Жәңгір хан, ал жоңғарлар жа­ғынан бастаушысы қоңтайшы Ба­тур болғанын атап көрсеткен еді. Оның айтуынша, жоңғарлар Жәң­гір­дің әкесі Есім ханмен (Фишер оны Ишим деп атайды) соғысты. Ол 1635 жылы қырғыз-қазақтардың әс­керін басқарған Жәңгірдің қалмақ­тар тұтқыны болғанын атап көрсе­те­ді. Осы мәселені орыс тарихшы­сы А.Левшин де өзінің еңбегінде келтіреді. Осы деректер тарихи жа­ғы­нан аса құнды болып отыр. Оның маңыздылығын қазіргі қазақ зерт­теушілері де жақсы түсінеді. Шын­дығында да, Жәңгірдің қалмаққа тұтқын болғаны кейінгі жылдары та­былған тарихи деректерде де дә­лелденген. Мысалы, тарихшыла­ры­мыз әлі күнге дейін назар аудар­май отырған XVII-XVIII ғасырларда өмір сүрген Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлының “Түп-тұқияннан өзіме шейін” атты еңбегінде осыған байланысты мынадай жолдар бар: “… Бұдан 5 жыл бұрын (яғни 1635 жылы, доңыз жылы) қара қалмақ­тар­дың Талай, Құжы, Торғаш тай­шы­лары бірігіп, қазақ жеріне ша­буыл жасап, олар көп қазақты қы­рып, Есім ханның ұлы Жәңгірді бай­лап алып кетті. Жәңгір оларда бір жылдай тұтқын болды”.
Ақиқатына келсек, Жәңгірдің қал­мақ тұтқынынан қалай босағаны қа­зір анықталған. Қарасай мен Ағынтай батырлар қалмақ мекені­не жасырын түрде барып, Жәңгір сұлтанды босатып алады. Екі ба­тыр Жәңгірмен қатар осыдан бес жыл бұрын Есімханның қолынан қай­тыс болған Талай тайшаның ұлы Батырдың әйелін де тұтқын етіп алып кетеді.
1640 (ұлу) жылдан бастап қа­заққа Жәңгірдің хан болуы қалмақ­тарды қатты дүрліктірді. Жәңгірдің қалмақтан өш алуға тырысуы ғана емес, оның қалмақ тұтқынында бол­ғанда олардың бар құпиясынан ха­бардар болуы да маза бер­меді. Мұның өзі қалмақ нояндарын Жәңгірдің ата жауы Батырдың төңірегіне топтастыра түсті. Ақыры Батыр 1643 (қой) жылы олардан елу мыңдай қол жинап, жолдағы қырғызды қырып, қазақ жеріне аяқ басты. Орыс тарихшысы А.Лев­шин­нің айтуынша, осы жорықта Ба­тыр 10000-ға жуық қырғыз-қазақ­ты тұтқынға алды. Осыдан соң ол енді Жәңгірдің барлық әскер­лерін қырып тастауды ойластырды. Орыс тарихшысы мұнан әрі не бол­ғанын төмендегіше жазады: “…но сей киргизский султан (Жәңгірді айтып отыр – Т.О.), как видно, искус­ный в войне, употребил для обо­роны своей весьма благоразумное средство. Он имел только 600 че­ловек вооруженных. Не смея всту­пить с сею горстью людей в откры­тый бой, он поместил одну полови­ну оной между двух гор в ущельи, ко­торое окопал глубоким рвом и об­нес высоким валом, а с другою по­ловиною скрылся сам за горою. Зюн­гары подойдя к укреплению, на­па­ли на оною, и в то самое времия, когда они теряли множество людей в сражении, весьма не выгодном для осады по причине узкого про­странства, Джангир устремился на них с тыла. Неожиданность сего уда­ра, отважность воинов, избран­ных для оного и отличные ружья, которыми все они были снабжены, нанесли Багатыру (Батыру – Т.О.) силь­ный урон”.
Бұл айтылғандардың күмән ту­ғыз­бас шындық екендігін Қазыбек бек Тауасарұлын оқығанда айқын аңғарамыз. Онда мынадай жолдар бар: “…Бұл соғысқа ол (Батыр – Т.О.) елу мыңдай қолмен келді. Жәңгір хан жолындағы қырғыздарды тапап өткен ойрат қолына мыңға жетер жет­пес адаммен қарсы шығып, со­ғыста тәсілін арттырып, жеңіске ие болды. Ол жауынгерлердің жартысын тас арасына орналастырып, оған мосқалдау батыр Жиембетті, Жақ­сы­ғұлды қалдырды. Жас батырлар­ды Қарасайға бастатып, шабуылға дайындады. Сөйтіп, олар жаудың желкесінен келу үшін тау айналып кетті. Алаңсыз Лабастағы Доңыз тау­ға кіріп келе жатқан қалмақты Жәңгір адамдары атып, көп адамын өлтірді. Олар сасып-салбырап қал­ған­да желкесінен келген Жәңгір мен Қарасайдың азғантай тобы ой­раттарды ойсырата қырды…”.
Кейбір тарихшылар өздерінің осы оқиғаға байланысты зерттеуле­рінде Жәңгірдің неліктен аз ғана қол жинағанын түсіне алмай дал бола­ды. Әрине, жау арасындағы тың­шы­лар арқылы Жәңгір ойраттар­дың осынша көп әскермен келе жат­қанынан хабардар болған. Солай бола тұрса да, оның ең бол­маса қазақтың жасағының санын 10 мың адамға жеткізе алмағанын бай­қаймыз. Меніңше, бұл Жәңгірдің аз ғана әскер жинауының негізгі себебі бола алмайды. Өйткені, Жәңгірдің төңірегіне сол замандағы қалмаққа қарсы кү­ре­суші қазақтың белгілі батырлары­ның көпшілігі жиналған. Біздің ойы­мызша, Жәңгірдің аз ғана қол жи­науы осы қорғаныс соғысын дайын­дау ісінің өте құпия жүргізілуінен бол­са керек. Жәңгірдің жанындағы қазақтың белгілі батырлары егер де ел арасынан сан мыңдаған көп әс­кер жинар болса, онда Орбұлақ шай­қасының жасырын ұйымдасты­рыл­ған әдіс-амалдары қалмақтар­ға алдын ала белгілі болатын еді. Сондықтан да Жәңгірдің төңірегін­дегі қазақ батырлары өздерінің жа­сақ­тарының арасынан ең сенімді, құ­пияны сақтайтын сарбаздарды ғана соғысқа тартқан деп қорытын­ды жасағанымыз дұрыс. Сондық­тан да санының аздығына қарамас­тан Жәңгірдің жасағы осы соғыста ерліктің ғажайып үлгісін көрсетті.
Келесі, 1030 – жылқы жылы қал­мақ­тар қырғыздарға тиісті. Бұл со­ғысқа 5000 қолды бастап барған Қа­расай, жанталаста атақты қалмақ билеушісі Батырдың өзіне қарсы кездесіп қалып, оның оң қолын ша­уып түсірді. Осы жарадан қоңтайшы көп кешікпей қайтыс болды. Бұл, әри­не, қайталанбас, теңдесі жоқ ер­лік еді.
1664 (ескіше 1042 ұлу) жылы Қа­расай ұрысқа ақырғы рет алпыс ал­ты жасында шықты. Арқос Аңқойы­нан (қазірше Жоңғар қақпасы) екі мың торғауыт Наймандар мен Жа­лайырларға шабуыл жасап, Қарасай мен Ағынтай тағы да ұрысқа кіріп, жауды қуады. Осы ұрыста Қа­ра­сай батыр ауыр жараланды. Ағын­тай батыр да аяғынан жарала­нып, ақсақ болып қалады. Қарасай ба­тыр бірсыпыра туғандарымен өзі­нің қандыкөйлек досы Ағынтай елі­не көшіп барады. Онда бір жылдай тұрып, 1671 доңыз жылының тамыз айында жетпіс үш жасында дүние­ден өтеді. Сүйегі Арқада, Айыртауға қо­йылды.
Қарасайды халқы ұмытпайды. Оны топонимикалық атаулар дәлелдейді. Кезінде Қара­сайдың қалмаққа қарсы ерлік күре­сінің куәсі болған жер-су атаулары да халыққа кеңінен әйгілі болды. ХVІІІ ғасырда өмір сүрген Қазыбек бек Тауасарұлы осыған байланыс­ты былай деп жазып кеткен: “Жеті­суда Қарасай атымен аталатын жеті сай, үш қыстақ, бір тау, бір шоқы бар. Бұлар бекер аталмаған. Қаратауда үлкен үңгір бар. Мен бұл үңгірді өзім көрдім. Үңгір бірнеше тар­мақтан тұрады. Бір үлкен ұрыста Қарасай батыр бар­лық мың кісілік қолымен осыған кі­ріп паналаған. Қарасай соғыс салғанда, Есім хан соны Қарасай атымен атауға әмір етіп отырған”. Бұл ХVІІІ ғасырда ай­тылған дерек. Одан бері қаншама уақыт өтіп кетті. Уақыт өте келе топонимикалық атаулар­дың түрлі себептермен өзгерістерге ұшырайтынын бәріміз білеміз. Со­лай бола тұрса да, Қарасай батырға байланысты кейбір атаулар әлі күн­ге дейін сақталып қалған.
Айбынды батырды есте қалдыру үшін елімізде біраз жұмыстар жа­салды. Елдің басты қалаларында оның атында көшелер бар. 1999 жылы Петропавл қаласының театр алаңында Қарасай мен Ағынтай батырлардың ұлы достығының құр­метіне көрнекті ескерткіш тұрғы­зылды.
 

Талас ОМАРБЕКОВ,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы ғылыми орталықтың директоры,
тарих ғылымдарының  докторы, профессор,  ҚР ҰҒА Құрметті академигі.