ЕЛ ЖҮРЕГІ – ЕЛОРДА

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

1991 жылдың 16 желтоқсанында әлем картасында жаңа мемлекет пайда болды. Бұл – қайта жаңғырған қазақ елінің, ата-бабаларымыз аңсаған азаттықтың тұғыры нығая түскенін әйгілейтін маңызды белес. Содан бергі 30 жыл тарих тұрғысынан алғанда көзді ашып жұмғандай қысқа сәт. Дегенмен, бұл көптеген қиындығы мен қуанышы, дағдарысы мен дамуы алмасқан тұтас дәуір деуге болады.

Тәуелсіздіктің отыз жылын шарт­ты түрде үш онжылдық бе­леске бөліп қарастыруға болады. Оның әрқайсысы атқарған мис­сиясы тұрғысынан ғасырдың жүгін арқалап тұр. Егемендіктің ал­ғаш­қы жылдары Қазақстанның ірге­тасын қалау кезеңі болғаны сөзсіз. Осы уақытта Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен мемлекетіміздің нышандары бел­гіленіп, билік жүйесі қалыптасты. Ұлттық валютамыз айналымға еніп, Қарулы Күштеріміз құрылды. Ата заңымыз қабылданып, ше­телдермен дипломатиялық қаты­нас орнады. Еліміз 1996-2000 жыл­дар аралығында көптеген ха­лықаралық ұйымдарға мүше бо­лып қабылданды. Нарықтық эко­но­микаға өтіп, жекеменшік инсти­туты орнады. Отандық биз­нестің негізі қаланып, түрлі дағда­рыс­тардан аман өтуге мүмкіндік бер­ген Ұлттық қор құрылды. Дү­ние­жүзіне тарыдай шашылған қа­зақ баласын атажұртқа шақырып, ұлы көшке жол ашылды. Соның нәти­жесінде ел еңсесі тіктеліп, ұлттық рухымыз көтерілді.

Егемендігіміздің жетінші жы­лының жетістігі де жас мемлекет үшін ауыз толтырып айтарлықтай болғаны сөзсіз. 1998 жыл “Халық тұтастығы мен ұлттық тарих жы­лы” деп жарияланғаны белгілі. Сол жылы ұлттық тарихқа қа­тыс­ты ізденістер өріс алып, археоло­гиялық, археографиялық, этноло­гия­лық экспедициялар ұйымдас­ты­рылып, көптеген ғылыми-прак­тикалық конференциялар өткі­зілді. Халықтың тарихи санасын те­реңдетуге, жаңаша қалыптас­тыруға жағдайлар жасалып, мә­де­ни ізденістерге кең жол ашылды.

Астанада өткен Қазақстан хал­қы Ассамблеясының сессия­сын­да Елбасы “Қазақстан – 2030: бар­ша қазақстандықтардың өсіп-өр­кендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы” атты бағдар­ламалық Жолдауын таныстырды. Маңызды құжаттың мақсаты – елімізді халқының әл-ауқаты жақсы, ынтымағы мықты, саяси тұрақтылығы мығым тәуелсіз мемлекет ету болатын. Қоғам аталмыш құжатқа үлкен үміт арт­ты. Абырой болғанда, стратегия бизнеске дем берді, сондай-ақ әлемдік нарық сәт сайын құбылып тұрған кезде мемлекеттік сек­тор­дың өз бағыт-бағдарын айқын­дауына жәрдемдесіп, дағдарысқа қарсы тиімді құралға айналды. Ұзақ мерзімге жоспарланған жеті негізгі бағыт бөліп көрсетілді. Олар – ұлттық қауіпсіздік; ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның тұтастығы; қазіргі нарықтық қағи­даларға сәйкес шетел инвести­цияларының жоғары қарқыны және ішкі қорлардың көмегімен экономиканы одан әрі көтеру; ден­саулық, білім беру мен қазақстан­дық­тардың әл-ауқаты; инфрақұ­ры­лым, әсіресе көлік және байла­ныс; кәсіби мемлекетті нығайту. Бұл басымдықтар мемлекет бюд­жетін қалыптастыруға ықпал етті, стратегияның әрбір тармағы жыл­дық, үш және бесжылдық жоспар­ларды жүзеге асыруға байланыс­ты нақты әрекеттерді көздеді. Со­нымен зейнетақы, жәрдемақы мен бюджеттік қызметкерлердің жалақысын уақтылы төлеу, ша­ғын және орта бизнес, шаруа қо­жалықтары мен фермерлік қожа­лықтарды несиелендіру, ауыл мектептерін компьютерлендіру сияқты мәселелер алдағы міндет­тер болып белгіленді.

Бұл жыл тарихта ел астанасы­ның Алматыдан Арқаға көшуімен есте қалды. 1998 жылдың 6 мамы­рында “Қазақстан Республика­сының астанасы Ақмола қаласы­ның атауы – Астана қаласы болып өзгертілгені туралы” Жарлыққа қол қойылды. Қазақстанның жаңа астанасының жобасы кездейсоқ пайда болған жоқ. Тәуелсіздік ал­ған күннен бастап күрделі мемле­кеттік ахуал қалыптасты. Сондық­тан өз геосаяси кеңістігімізді қай­тадан қалыптастыру процесіне жаңа көзқараспен қарау керек бол­ды. Нұрсұлтан Әбішұлының жаңа астананы Ақмола шаһарына кө­шіруінің саяси-символикалық идея­­ның маңызы өте жоғары бол­ды. Астананың егемен мемлекет­тің өзіндік аңсар-арманы, ұлттық мүдделері мен қажеттіліктері негі­зінде құрылатыны белгілі еді. Осын­дай жағдайлардың бәрі жан-жақты ескеріліп, жаңа астана жо­басы дер уақытында жүзеге асты. Тоғыз жолдың торабында орна­ласқан Ақмоланың құрылысына Қазақстанның барлық облыстары қатысты. Астана көші басталар тұста әр аймақ мемлекеттік орган қызметкерлерінің отбасылары үшін көппәтерлі екі үй салып бе­руді міндетіне алды.

Бастапқыда Ақмоланы аз уа­қыттың ішінде астана ету мүмкін еместей көрінген. Қала құрылысы жобаларына Түркиядан, Из­раиль­ден, Италиядан және басқа көпте­ген елдерден келген инвесторлар белсене қатысты. Қазақстан ком­паниялары да ерекше белсенділік көрсетті. Жаңа астана алғашқы күндерден бастап-ақ қазақстан­дықтарды өзіне тарта бастады. Алғашқы жылы бұл қалаға 14 мың адам көшіп келген екен. Одан әрі де қала халқының саны өсе берді.

Тоқсаныншы жылдары бүкіл әлемге алапат зардаптар әкелген азиялық қаржы дағдарысы Қа­зақ­стан экономикасына да әсер ет­кені белгілі. Ұлттық экономиканы қорғаудың шұғыл шараларын қа­былдай отырып, мемлекет жүйелі әрекеттер жасауы тиіс еді. Сон­дықтан Үкімет экономиканы да­мы­ту үшін алғышарттар жасау жә­не ынталандыру, тактикалық мін­деттерді жүзеге асырды. Қазақ­стан­дықтар үшін өмірлік маңызы бар салаларды апатты жағдайға ұрындырмау үшін алдын алу ша­ралары жасалды. Өйткені бұл са­лалардағы дағдарыс халыққа тым ауыр тиер еді. Алдағы уақытта зейнетақы мен жалақы бойынша берешектерді жою, жұмыспен қамту мәселесін шешу мақсатын­да халықты ауқымды қоғамдық жұмыстарға тарту, қысқы уақытта жылу мен электр энергиясын бе­рудегі іркілістерді жою, ауыл тұр­ғындарынан әділ бағамен кемінде 1 миллион тонна астық сатып алу мәселелері тұрды.

1998 жылы елімізде зейнетақы реформасы басталды. Мемлекет зейнетке шығу жасын ұлғайтты. Бұл ретте елімізде 1998 жылға дейін қолданыста болған ынты­мақ­ты зейнетақы жүйесін сол кү­йінде сақтап қалу экономикадағы және соған сәйкес республиканың әлеуметтік саласындағы дағда­рыстық құбылыстардың шиелені­суіне әкелуі мүмкін еді. ТМД елде­рінің ішінде Қазақстан бірінші бо­лып жоспарлы түрде зейнетақы­мен қамтамасыз етудің жинақ жүйе­сіне өтуді бастады. Зейнет­ақы реформасын іске асырудың негізгі мақсаты – зейнетақы жар­наларының дербестендірілген есебі арқылы еңбек үлесінің зей­нет­ақыға сәйкес келетін қаржы­лық жағынан тұрақты және әділет­ті жүйесін қалыптастыру болды.

1998 жылы Қызылжар өңірінде де атқарылған іс аз емес. Жұмыс берушілердің еңбекақы және әлеуметтік қорғау органдарының зейнетақы бойынша берешегі арта түсті. Ақшалай қаражат тап­шы болды. Салдарынан заттай есеп айырысу белең алған бола­тын. Осындай әдіспен жұмыссыз жүрген азаматтардың 140 мил­лион теңгеден астам түрлі бере­шегі өтелген. Бұған қоса жұмыс берушілер жұмыспен қамтуға көмектесу қорына берешектерін астықпен, халық тұтынатын та­уарлармен, түрлі заттармен де өтеп келген болатын.

“Тіл туралы” заңның қабылдан­ға­нына бір жыл толған еді. Сол кез­д­е заңның 25-бабындағы уәкілетті мемлекеттік орган туралы нақты талаптарды орындау үшін Литва еліндегідей тіл инспекциясын құру туралы бастама көтеріледі. Елі­міз­дің ұлтжанды азаматтары тіл мәселесіне қатысты мақалалар жазып, жұртқа үндеу жасады. Бұл жылы Қызылжар өңірінде орын алған елеулі жаңалықтардың бірі – 2000 жылға дейінгі кезеңге ар­налған мемлекеттік және басқа ұлттық тілдердің қызметі мен да­муының облыстық бағдарламасы­ның бекітілуі. Аталмыш бағдарла­мада мемлекеттік тілді дамытуға баса көңіл бөлінген. Мәселен, ал­дағы екі жылдың ішінде өңірдегі қазақша оқытып, тәрбие беретін мектептер, кластар, мектеп жа­сы­на дейінгі балалар мекемелерінің жүйесін жоспарлы дамыту міндеті қойылған. Сондай-ақ аталмыш мерзім ішінде қала және аудандар әкімдерінің аппараттарында, об­лыстық мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің жұмыс іс­теуін қамтамасыз ету көзделген.

Егемендіктің жетінші жылында ауыл шаруашылығы саласының жағдайы біртіндеп дұрыстала бас­тағанды. Алайда облыс аума­ғын­да жемазықтың жеткіліксіздігі­нен және түрлі аурулардың сал­дарынан біраз мал шығынға ұшы­рады. Мәселен, облыстық статис­тика департаментінің мәліметін­ше, 1998 жылы өңірде барлығы 448,9 мың ірі қара, оның ішінде 226,5 мың сауын сиыр, 148,7 мың шошқа, 214,2 мың қой мен ешкі, 98,9 мың жылқы болған. Бұған 2,6 миллион құсты қосыңыз. Бірақ бұл 1997 жылғы көрсеткішпен са­лыс­тырғанда біршама аз. Себебі мал­дың өлім-жітімі айтарлықтай кө­бей­ген. Облыстық газетте жа­рия­ланған “Мал басы азаюда” ат­ты ма­қалада нақты деректер кел­тірі­леді. “… тек өткен қаңтар айын­да ғана облыс бойынша 2,2 мың ірі қара, 2,7 мың шошқа және 2 мың қой мен ешкі шығынға ұшы­раған. Әсі­ресе, басқаларға қара­ғанда мал­дың өлім жітімі Айыртау, Ақ­жар, Мамлют, Тайынша және Уә­лиханов аудандарында көп болып отыр”, – делінген мақалада.

Тоқсаныншы жылдардың орта­сында электр жарығының жиі сө­нуі халықтың наразылығын ту­дыр­ға­ны белгілі. Бірақ бұл мәселе де біртіндеп шешімін таба бас­та­ды. Сол кезде облыс әкімі болған Даниял Ахметов қолға алған ке­шенді шаралардың нәтижесін­де шалғайдағы ауылдарға да жарық барды. Павлодар облысындағы Ақсу ГРЭС-інен алынатын электр қуатының бағасы қымбаттау бол­ғаны рас. Дегенмен, жарық беру мәселесін түпкілікті шешуді ал­ды­на мақсат етіп қойған өңір басшы­сы жүргізілген келіссөздердің ар­қасында бір киловатт электр қуа­ты­ның құнын 4 теңгеден 3 теңге 50 тиынға дейін төмендетуге қол жеткізді.

Егемендіктің алғашқы жылда­рында еліміздегі орын алған эко­номикалық қиын жағдайға қара­мас­тан барлық салалар қайта жанданды. Соның ішінде спорт саласын дамыту мәселесіне де басымдық берілгенді. Бұл жылы республикалық және әлемдік деңгейде бірнеше ірі жарыстар өткен болатын. Солардың ішінде Жапонияда өткен ХVІІІ қысқы Олимпиаданың орны бөлек еді. Төрткүл дүние назарын тіккен бұл додаға Қазақстан 60 спортшы апарған. Бұл сында ел намысын қор­ғағандар арасында екі солтүс­тік­қа­зақстандық болды. Олар өңірімізге белгілі конькиші – Ва­дим Шақшақбаев пен Владимир Клепин. Бұл – Вадим Шәмілұлы­ның жаһандық жарысқа үшінші рет қатысуы еді. Петропавлдық спортшы 500 метрде сынға түсіп, 24 орынға ие болды. Жерлесіміз үшін бұл жаман көрсеткіш емес.

1998 жылы көптеген бастама­лар қолға алынды. Соның ішінде Нұрсұлтан Назарбаевтың төрт мемлекет басшысының кездесуін­де бірыңғай Кеден кеңістігін құру туралы бастама көтергенін айта кеткен жөн. 1 маусымда Қазақстан Респуб­ликасының Қарулы Күште­рі­нің Әуе қорғанысы күштері құ­рылып, 28 маусымда “Ұлттық қа­уіпсіздік туралы”, 9 шілдеде “Сы­бай­лас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” Заңдар қабылданды. 18 қыркүйекте Мемлекеттік қызмет іс­тері жөніндегі агенттік және мем­ле­кетттік қызмет академиясы өз жұмысын бастады. 29 қазан күні Қазақстан, Грузия, Әзірбайжан, Өз­бекстан және Түркия прези­дент­тері Анкарада кездесіп, Кас­пий және Орталық Азия мұнайын “Шығыс-Батыс” дәлізі арқылы нарыққа тасымалдау туралы декларацияға қол қойды.

Қанат АТАМАНОВ,

“Soltüstık Qazaqstan”.