Soltüstık Казахстан
1989 жылы ақпанда мен әрбір жерасты жарылысынан кейін үлкен радиоактивті газдың шығарылуын білдім. Мен бұл туралы бірден жаздым. Радиоактивті газ шығарындысымен жерасты сынағы туралы хабарламамен және сынақтарды тоқтату туралы өтінішпен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттары қол қойып, оны КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумына хат жолдадым.
Біраз уақыттан кейін бұл хат КОКП ОК Бас хатшысы М.С. Горбачевке келіп түсті. Михаил Горбачев Геннадий Колбинге қоңырау шалды: “Шынында да мұндай қорқынышты сынақ 12 ақпанда болды ма? Маған Семей облысының болған орнынан біреу хабарлассын”. Содан кейін Колбин Семей обкомының бірінші хатшысы Кешрим Бозтаевқа осы жарылыстарды азайтуды тапсырды.
Бозтаев Колбиннің тапсырмасына жауапкершілікпен қарап, хат жазып, Горбачевке жіберді, дегенмен облыс орталығының бірінші хатшысы республикалық басшылықтың нұсқауынсыз Бас хатшыға тікелей хабарласа алмады. Осыдан кейін полигон қызметкерлері ішінен арнайы комиссия құрылды. Комиссия мүшелері “Бәрі жақсы” деп қарап, баянат берді. Қазақстан үкіметі де осындай хабарлама алды. Біз депутаттармен бірге кірдік, бізге “Бәрі керемет, қарапайым оқиға болды” деген қағазды көрсетті.
18 ақпанда жаңа жарылыс болды, ол одан да күштірек болды. Бірақ біз ол кезде нақты шешім қабылдадық. Мен теледидардан сөз сөйледім. Ол кезде маған теледидардан басқа мәселелер бойынша сөз сөйлеуге тек он минуттық тікелей эфир рұқсат етілді. Бірақ та мен барлық жарылыстар мен сынақтар туралы хабарладым және кітапқұмарларға арналып жоспарланған жиналыста Жазушылар одағына жиналуға шақырдым.
28 – ақпанда Жазушылар одағының ғимаратына көптеген адамдар жиналды. Бұл желтоқсаннан кейінгі алғашқы күрделі митинг болды. Дәлізде және мен конференцзалда жиналған адамдардың арасынан әрең өтіп: “Полигонның жабылуын талап ететін боламыз! “Қырғи-қабақ соғыс” аяқталды, Америка Құрама Штаттары мен Кеңес Одағы татуласты. Горбачев бұл туралы күн сайын айтады. Ядролық қаруды не үшін және кімге қарсы дамытамыз? Болды! Бейбітшілік келді, бейбітшілікке дайындалып, алдымен полигондарымызды жабайық”, – деп трибунадан сөз сөйледім.
Осы конференцияда жиналыс құрылтайшылары “Невада-Семей” қозғалысын құру туралы шешім қабылдады. Бірден, біздің ұранымыз – “Полигон жойылсын!” дедім.
Кімде-кім бізді қолдайтын болса, оқушының бір парақ қағазында аты-жөнін, тегін, тұрғылықты орнын көрсете отырып, қол қойсын. Толық емес апта ішінде біз қазақстандықтардың екі миллионнан астам қолтаңбасын алдық. Бұл біздің “Невада – Семей” ядролық қозғалысының мүшелері еді.
Біз қозғалысты Семей деп жай атамадық, “Невада – Семей” деп атадық. Бұл жеріміздегі ең басты екі негізгі полигон. Олар сиамдық егіздер сияқты. Егер олардың біреуі ауырып қалса, екіншісі де сол ауруға ұшырайды. Біз осылай қаулы етіп, өзімізден бастауға шешім қабылдадық: егер біз Семей полигонын тоқтатсақ, онда Невада да жабылады.
“Невада-Семей” қозғалысын құрып, мен Нұрсұлтан Назарбаевпен кездестім, біз осы тақырыпта сөйлестік. Ол кезде Премьер-Министр еді және ресми тұлға ретінде біздің ереуілдерге, акцияларға қатыса алмады. Бірақ Нұрсұлтан Назарбаев біздің қозғалысымызды қолдап, Семей полигонының жұмысын тоқтатуына бар күшін салды. Біз оның әрекеттерін жарияламадық, себебі жариялайтын болсақ зияны тиер еді.
1989 жылдың қазан айында біздің акцияларымыз Семей полигонындағы сынақтарды тоқтатты, 1989 жылы жоспарланған 18 сынақтың 11-і жойылды. Ал 1991 жылы тамызда Семей полигоны Нұрсұлтан Әбішұлының Жарлығымен ресми түрде жабылды.
Елестетіп көріңізші, біз әлемдегі ең қуатты әскери-өнеркәсіптік кешенге қарсы шығып, жеңдік! Бұл – тәуелсіздікке деген маңызды қадамдардың, халықтық демократияның алғашқы көріністерінің бірі болды. Бұл – біздің дұрыс пайдалана алған демократиямыздың сәті. Біз ғана емес, Кеңес Одағының барлық демократиялық күштері. Бірақ біз бірінші болдық!
Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ,
ақын, жазушы, Қазақстанның Еңбек Ері.