МАЙДАНДА ТАБЫСҚАН ТАҒДЫР

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қазақ елінің бірде-бір шаңы­ра­ғын Ұлы Отан соғысының зар­дабы айналып өтпеген болар. Әрбір бесінші қазақстандық май­данға аттанып, солардың жар­тысынан астамы елге оралмады. Бүгін мен соғыс кезіндегі бір от­басының тағдыры туралы әңгі­мелекпін. Жерлес жазушымыз Сәбит Мұқанов өзінің “Туған ауыл­да” деп аталатын әңгіме­сін­де былай деп жазады: “…Совет өкіметі орнай, Торсанның шұ­райлы жеріне кедейлер ие бол­ды.

 Партияның бастауы бойын­ша жерге ие болған кедейлер, бұл маңайда бірінші болып 1926 жылы артель ұйымдастырды. Артельдің іргесін қалаған Бейсек Тәпелов, Исахмет Мырзаханов, Райысқали Сүлейменов, Ұл Бе­кішев, Исахмет Бейсенов, Са­ғит Жоланов… Туған жерінде Совет өкіметі орнаған күннен партияға кірген Рамазан, кедейлерді пар­тия қатарына тарта бастап, олар партия ячейкасын құрды… Со­лар­ға ерген кедейлер ауылда ашылған сауатсыздықты жою мектебінен хат таныды…”. Бұл қа­зіргі Жамбыл ауданындағы Сә­бит ауылы туралы жазылған әң­гімеден үзінді. Сәбеңнің жаз­ған естеліктеріне қарағанда ол кезде осы төңіректе құрылған артель­дер егін себумен, үйді-үйден жи­налған малды өсірумен бірге аң­шылықпен де айналыс­қан. Тіпті Жалтырша ауылында аң­шылар артелі құрылған десе­ді. Аңшы­лар орталыққа аңдар­дың бағалы терілерін жіберіп тұр­ған екен. Сондай аңшылықтың бірінде, яғни 1938 жылы қараша айында аңға шыққан Рамазан Ережепов байқаусызда қаза тауып, зайыбы Әпәти Ерса­ры­қызы 38 жасында қара жамылып, жесір атанады. Рамазанның ар­тында бес бірдей ұлы – Мүсіл­мән­бек, Есләмбек, Кө­шер, Ке­ңес, Әскер жетім қа­лады. 1939 жы­лы Мүсілмәнбек әскер қата­рына шақырылады. Сол кеткен­нен ұзақ кетеді. Ал­дымен Фин со­ғысына қатысады, артынан Ұлы Отан соғысы бас­талып кете­ді. Қа­тардағы жауын­гер артил­ле­рия ат­қышы ретінде Сталин­град тү­біндегі, Курск до­ға­сын­да­ғы, Ук­ра­инаны, Бело­руссияны, Балтық және Еуропа елдерін жаудан азат ету шай­қастарына қатысады.

Неміс-фашист басқыншыла­ры­мен болған бір кескілескен ұрыста Мүсілмәнбек Рамазанов қатты жараланып, әскери госпи­тальға түседі. Онда емделіп жатқанда Мария Попова есімді медбике оған ерекше күтім жа­сап, тез сауығып кетуіне көмек­теседі. Жас жауынгер әрі сұлу, әрі мейірімді қызбен жақынырақ танысып, олардың қарым-қатынасы махаббатқа ұласады. Са­уыққан соң қан майданға қайта оралған жауынгер аман қалса осы қызға үйленуге серт береді. Бұл тілегі ақыры орындалды. Со­ғыс аяқталғаннан кейін Мүсіл­мәнбек өзі емделген госпитальға барып, қызды тауып алып үй­ленеді. Бірақ әскер басшылары оны туған жеріне бірден жібере қоймайды. Ярославль облысы­ның Щербаков қаласына халық шаруашылығын қалпына келті­руге жұмсайды. Сол жерде қыз­ды болып, атын Наташа қояды. Мү­сілмәнбек әскер қатарынан 1954 жылы ғана босатылады. Енді туған жерге оралу керек. Орыс қызын ата-анасы алыс­тағы Қазақстанға жібермеуі де мүмкін ғой. Сөйтіп, олар Мария Ивановнаның шешесі тұратын Тамбов облысының Мичуринск қаласына келеді.

Осылайша он бес жыл шетте жүрген Мүсілмәнбек үйіне үшеу болып оралады. Әрине, бұл кезде туған ауылында да, отба­сында да көп өзгерістер болған еді. Шешесі Әпәти Ерсарықызы қолында қалған төрт ұлды жет­кіземін деп күндіз күлкі, түнде ұйқы көрмей ұжымшарда еңбек етеді. Әйелдер кеңесінің төрайы­мы болып сайланып, қыз-келіншектерді, ақ жаулықты аналар­ды “Бәрі майданға, бәрі жеңіске!” деген ұранмен еңбек етуге жұ­мылдыра біледі. Майданға бия­лай-байпақ тоқып жіберіп оты­рады.

Мүсілмәнбек соғыстан орал­ғанда інілері де өсіп қалған еді. Өзінен кейінгі Есләмбек бұл кез­де ұжымшарда трактор-егіс бри­гадасының бригадирі болатын. Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде оны жаңа ашылған “Озерный” кеңшарына қарасты Октябрь ауылына бөлімше мең­герушісі етіп жібереді. Бұл – қа­лың орманның ортасына салына бастаған кеңшардың орталығы мен бөлімшелері: Ақбалық, Қа­ра­қамыс, Жаңажол, Сәбит, Нұ­рымбет, Бауман, Жалтырша ауыл­дарында құрылыс жұмыс­та­ры басталған шақ еді. Осы елді мекендерге, ең алдымен, бір-бірден электр жарығын беретін моторлар орнатылды, сым тар­ты­лып, әр үйге электр қуаты тұ­рақты беріліп тұрды. Ал 1965 жы­лы түгелдей орталықтандырыл­ған электр желісіне қосылды. Ауылда тұрғын үй құрылысы бар­ған сайын қарқын ала бастады. Одан кейін клуб салынып, кітап­хана ашылды. Балалар жаңа са­лынған мектепте оқитын болды. Бұрынғыдай астық кеңшар ор­талығына тасылмай, осында са­лынған механикаланды­рылған қырманда тазаланып, кептіріліп, тас қоймада сақтала бастады. Орталықтандырылған монша іс­ке қосылды. Техниканың бәрін бөлімшедегі ұстаханада жөндеу мүмкіндігі туды. Тұрғындар бұ­рын ауыл іргесіндегі құдықтар­дың суын пайдаланатын. Бертін келе көршілес Қарақамыс маңы­нан жерасты таза суы табылып, ол құбыр арқылы Октябрьге берілгеннен кейін, бұрынғы су та­ситын иінағаш пен шелек ұмы­тылды. Сайып келгенде, ауыл тұр­ғындарының тұрмыс жағда­йы бұрынғыдан да жақсара түсті.

Қай жылы екені есімде қал­мап­ты, партия коми­тетінің шешімімен Әпәти Ерса­рықызының 60 жасқа толуына орай үлкен той өткізілді. Қара­қамыс пен Октябрьдің арасын­дағы Көпей көлінің маңындағы алқапқа бірнеше киіз үй тігілді, бұрынғы Пресногорьков ауданы орталығындағы мейрамхананың ұжымы қонақтарға қызмет көр­сетті. Осы жерде айта кетейін, Октябрь және сол төңіректегі Қарақамыс, Ақбалық, Жалтыр­ша, Жаңажол, Сәбит, Нұрымбет ауылдары 1938 жылға дейін Ақ­мола (орталығы Петропавл) об­лысына, 1938 жылдан Қостанай облысына қараған, ал 1963 жылдан Солтүстік Қазақстан облысына қайта ауыстырылған.

Әпәти Ерсарықызы, жоғары­да айтып кеткенімдей, жан жол­дасы Рамазан Ережепов бұл дү­ниеден өткенге дейін және одан кейін де Сәбиттің іргетасын қа­лауға қатысумен бірге, оның эко­номикасы мен мәдени-тұрмыстық жағдайының жылдан-жылға нығая түсуіне өзіндік үлес қос­қан. Сондай-ақ өзінің бес бала­сын партия қатарына тартып, оларды адал еңбекке баули біл­ген. Бұл кезде Ұлы Отан соғы­сының ардагері Мүсілмәнбек Ра­мазанұлы – мал дәрігері, Есләм­бек – бөлімше басқарушысы, Ке­ңес – бөлімше есепшісі, Әскер – трактор-егіс бригадасының бри­га­дирі қызметтерін атқаратын.

Бір отбасындағы алты комму­н­истің құрметіне өткізілген осы тойға бала кезімде мен де қаты­настым. Онда өткізілген ақындар айтысында, ат жарысында, бас­қа да ойын түрлерінде кімдердің жеңіске жеткені есімде қалмап­ты. Ал балуан күресінде бозкі­лемге біздің ауылдан Қапар Ха­лықовтың шыққаны әлі көз ал­дымда. Еңгезердей жігіт еді. Ор­таға шығып, бозкілем үстіне отыра қалғандағы батырға бер­гісіз тұлғасын көргенде одан сес­кеніп, күреске біраз уақыт ешкім шыға қоймады. Бір кезде намыс­қа тырысты білем, Жаңажол ауы­лынан мұғалім Нұртай Бейсеков ортаға шықты. Күш атасын таны­мас дегендей, еңгезердей жігіт оны көтеріп алып, кілем үстіне лақтырып жіберді. Жиналған жұрт оның бір жері сынып қалды ма деп ойлап, тына қалды. Әйтеуір, ол орнынан аман-есен тұрды. Той қараңғы түскенге де­йін созылды.

Қазақтың ұлттық тағамын да­йындауда Мүсілмәнбек Рама­зан­ұлы­ның бәйбішесі. Мария­ның алдына түсер бұл ауылда жан жоқ еді. 1954 жылы келін болып түскенде Сибан руының үлкені Исахмет қари (ауылдас­тары соқыр қари деп атап кеткен) батасын беріп, Марияға Мәриям деп ат қойған екен. Сол күннен ислам дінін қабылдаған ол енесі Әпәти Ерсарықызының үйре­туімен қазақ тілін тез меңгеріп, қазақтың ұлттық киімін киіп, асын әзірледі, бертін келе ораза ұс­тап, намаз оқыды. Үйіне келген қо­наққа өзі піскен сары қымызды са­пыра отырып, үлкен тостаған­ға толтыра құйып беруші еді.

Егер Рамазан Ережеповтің бес баласы Ұлы Отан соғысы­ның зардабына ұшырамай, же­тімдіктің ащы дәмін татпай, оқы­са, білім алса, бәлкім Октябрьдің төңірегінде ғана қалмас еді-ау деймін. Олардың ширақ қимы­лы, ұйымдастырушылық қабіле­ті, адамның мысын басып тұра­тын тұлғалары осындай ойға же­телейді. Өкінішке қарай, Рамазанның ұлдары айрандай ұйып отырған ауыл бұл күндері тарап кетті, бәріне бірдей туған жерден топырақ та бұйырмады.

Бес ағайынды жігіттен, яғни Мүсілмәнбек пен Мәриям, Ес­ләм­бек пен Ұлбосын, Кеңес пен Күлән, Көшер мен Сәбира, Әс­кер мен Сағила жұптарынан жеті ұл, жиырма алты қыз дүниеге келгенін ескерсек, олардан та­раған ұрпақты есептей беріңіз. Соғыстан кейін туған Наташа қа­зір Қызылжар қаласында тұра­ды. Наташа Мүсілмәнбекқызына Қарақамыс ауылының ақсақалы Темірбайдың Сағындығы азан шақырып, Нағима деп ат қойған екен. Нағиманың жолдасы – өңірімізге танымал домбырашы, күй өнерін зерттеуші Серікбай Құсайынов. Кезінде қаладағы ірі зауыттардың бірінде жұмыс іс­теген Нағима қазір зейнетте бол­са да қазақтың ұлттық киімдері мен үйге қажетті әсем бұйымда­рын тігеді. Серікбай Бәриұлының домбырамен сүйемелдеуімен қазақ және орыс тілдерінде шыр­қаған әндерін тыңдағанда өзіңді құдды атақты әншілердің кон­цертінде отырғандай сезінесің.

Өмірде әркімнің маңдайына тағдыр жазған шығар биігі бо­лады. Кезінде Рамазановтар әу­ле­тінің аты біздің төңіректе дү­рілдеп тұрды. “Ағайын тату бол­са, ат көп” дегендей олар әрқа­шан тату, ұйымшыл, өзгелерге қамқор бола білді.

Амандық ЖАНТЕМІРОВ,

Қазақстанның құрметті журналисі.

СУРЕТТЕ: Рамазановтар отбасы.