ЖАЗЫЛМАҒАН ЖАН ЖАРАСЫ

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Табиғат пен адамзатқа орасан зор зиян келтірген Семей полигоны 1991 жылы жабылды. Бұл барша дүниежүзі халқының болашағы үшін жасалған маңызды шешім болды. Сондықтан Тәуелсіздіктің бірден-бір жемісі – ядролық қарудан бас тартуымыз.

Тұңғыш Президентіміз Нұр­сұлтан Назарбаев қол қойған Жар­лықтың арқасында Қа­зақ­стан халықаралық қоғамдас­тық­та жауапкершілігі жоғары ел ре­тінде мойындалып, ядролық қа­ру-жараққа қарсы әлемдік қозға­лыстың көшбасшысы бо­лып та­нылды. Қазаққа зор қасі­рет төн­дірген жойқын қарудан бас тарту та­рихи қадам екені ақи­қат. Поли­гондағы сынақтардың 40 жылға созылғаны белгілі. “Өткенсіз бо­лашақ жоқ” деген­дей өткен та­рих­тан сыр шертсек, 1947 жыл­дың тамызында КСРО Министр­лер Кеңесінің шеші­мімен шарт­ты түрде “№2 оқу полигоны” деп ата­латын атом по­лигонын құру туралы қаулы қабылданды. По­лигон құрылысы үшін Семей қаласының батыс беткейіндегі 140 шақырым жер­де арнайы ау­мақ таңдалды. Се­мей ядролық сынақ полигоны­ның жалпы ауда­ны 18000 шар­шы шақырымды құ­рады және ол бұрынғы Семей об­лысындағы Абыралы ауданы мен Павлодар және Қарағанды об­лыстарының кейбір жерлерін қамтыды.

Қырық жылдың бедерінде 450-ден астам ядролық сынақ ұйымдастырылды, жарылыстың 116-сы ашық, яғни жер бетінде немесе әуе кеңістігінде жасал­ды. Барлық ядролық зарядтар­дың жалпы қуаты Жапониядағы Хиросимаға тасталған атам бом­басының қуатынан 2,5 есе көп болды. Семей ядролық полиго­нын жабуда “Невада-Семей” ан­тиядролық қозғалысы үлкен рөл атқарды. Қозғалыс мүшеле­рінің ар­қасында 1989 жылы жоспар­лан­ған 18 жарылыстың 11-і тоқ­та­тылды. Бір ғана қазақ халқына ғана емес, адамзат денсаулығы­на орны толмастай зиян келтір­ген сынақ алаңын жабуда Елба­сымыздың еңбегі ерен. Тұңғыш Пре­зидентіміз АҚШ, Ресей, Фран­ция сияқты мемлекеттердің бас­шыларымен өте күрделі әрі ұзақ келіссөздер жүргізді. Нәти­жесінде 1994 жы­лы Қазақстан аумағында ядролық қарудан түбегейлі бас тарту туралы шешім қабылданды. 1995 жылы бұл үрдіс аяқталды.

Мен 1970-1972 жылдары Се­мей полигонында, нақтырақ айт­сам, №14387 және №65538 әс­ке­ри бөлімдерінде борышымды өте­дім. Ол кезде біздің өңірден әс­керге жігіттерді эшелонмен әке­тетін. Сайдың тасындай кілең мар­­ғасқа бозбалалар әскери борышын өтеу үшін еліміздің әр өңірінен жиналған екен. Біз Се­мей, Қарағанды, Павлодар об­лыстарының орта тұсында орна­ласқан Дегелең тауының ете­гін­де болдық. 35 шақырымдай жер­де Қарағанды облысына қарай­тын Сарыжаз деген ауыл болды. Сол елді мекеннің тұр­ғындары жарылыстарды әске­рилермен бірдей бастан өткерді. Жары­лыс­тан зардап шеккен­дердің де­ні Павлодар облысы­нан. Неге де­сеңіз, ең алғаш ұшақпен бомба тасталған Майс­кое ауданында жары­лыстар 1962 жылға дейін жалғасты.

Біз әскерде болған уақытта тауды бұрғылап тесіп, 300 метр­лік ұңғыма жасалды. Бомба соның ішіне қойылып, жан-жа­ғын бетон, цементпен қатты бе­кітіп тастайды. Бұл жұмыс­тарға азаматтық киімдегі адам­дар да тартылды.

Темір балқып, таудың таста­ры жарылыстан кейін қып-қызыл бо­лып күйіп кетеді. Әрине, оның ті­рі жан баласының денсау­лы­ғына зиян тигізгенін айтып жет­кізу мүмкін емес. Мәселен, сапта тұрған сарбаздар есінен танып, құлап қалатын. Әске­рилер күн сәулесінің әсері деп мәселенің мәнісін ашық айт­пайтын. Аптап ыс­тық болатын­дай Семей еліміз­дің оңтүстігінде орналаспаған. Сондықтан бұл жағдай бізге кү­мән туғызды. Бас­тапқы кезде Де­гелең тауында болған жары­лыстың мәнісін түсінбедік. Екі жыл бойы сол жердің ауасымен тыныстап, суын іштік.

Өкініштісі сол, ядролық жары­лыстардан ауаға тараған радиа­ция салдарынан борышын өте­ген көп сарбаз айықпас дертке шалдықса, кейбірі өмірден жас кетті. Жыл сайын қатарымыз си­реп барады. Бүгінде облы­сымыз бойынша үш адам ғана Семей ядролық сынақ поли­гонындағы жарылыстардан зар­дап шегуші мәртебесіне ие. Өзім бұл жеңіл­діктерге қол жеткізу үшін 3-4 жыл бойы табанымнан таусылып, сан есікті тоздырдым. Барлығымыз азаматтық боры­шымызды бір әскери бөлімде өтеген соң, өзге­лерінің де жеңілдікке ие бол­ға­нын, ар­нау­лы мәртебе беріл­генін қалай­мын. Себебі, оларға да қымбат дәрілер, госпиталь­дерде ғана алуға болатын ем-дом шара­лары қажет. Ал мені­мен әскери борышын өтеген кей­бір жігіттер әлі күнге дейін үкімет тарапынан жеңілдік ала алмай жүр. Тіпті бір бөлімде төсегіміз қатар болған Қозыбай Нұрғалиев сынды заман­дасымның әлі күнге дейін жеңілдік алмағаны көңілге қаяу түсіреді. Қазір ол Покров­ка­да тұрады, қос жанары көрмейді. Оның мұндай жағдайға душар бо­луына ядролық жарылыс әсе­рін тигізгені анық. Жамбыл, Шал ақын, Есіл, Аққайың, Мам­лют ау­дандарынан әскери бо­рышы­мыз­­­ды бірге өтеген Қай­ролла Ыс­қа­қов, Мұхамеджан Әбі­шев, Аты­ғай Токужин, Нұрман Қайыр­баев, егіз жігіттер Жұма, Жұма­ға­ли Көпеевтер, Алма­ғанбет Жан­­беков, Асқар Мусин, Нұрқан Ес­­кен­діров, Қуанышбай Нұр­се­йі­тов, Қуанышбай Қожах­метов сын­ды жігіттердің есім­дерін ерек­­ше атап өткім келеді. Олар­дың кей­бірі бүгінде кел­местің ке­месіне мініп, мәңгілік са­парға ат­танған.

2016 жылдан бері Семей яд­ро­лық жарылыстан зардап шек­кен азаматтардың мәртебе алуы мұңға айналды. Сондықтан по­ли­гонда денсаулығына зақым ти­ген азаматтардың құқығын қор­ғау, мемлекет тарапынан белгі­ленген жеңілдіктерге қол жеткізу­ге көмектесу мақсатында еліміз­дің көптеген облыс­та­рында “Се­мей полигоны” қоғам­дық бірлес­тіктері құрылды. Мұн­дай ұйым өз жұмысын біздің облысымызда осыдан бес жыл бұрын бастаған болатын. Бү­гінде аталған ұйым құрамында 166 адам бар. Сол 166 адамның 26-сы ғана мемле­кет тарапынан көмек алады. Бі­рақ әлі күнге дейін көптеген жігіт­тер үй-күйсіз жүр. Бұл мәселе бойынша бар­маған жеріміз, бас­паған тауы­мыз жоқ. Алайда еш­қандай нә­тиже болмай отыр.

Бүгінде бірлестіктің құрамына қосылуға ниетті жандар аз емес. Биыл ел Тәуелсіздігі мен Семей яд­ролық полигонының жабыл­ға­нына 30 жыл толуына орай жер­гілікті әкімдік пен облыстық арда­герлер ұйымының көмегі­мен бірлестік мүшелері мере­келік медальдарға ие болды. Облыс ау­дандарын аралап, сол ме­даль­дарды зардап шегуші­лерге табыс етіп, бірлестіктің аудандық филиалдары төр­ағаларын сай­ладық. Аққайың ауданында – Юрий Яков, Есілде – Сергей Бей­сенов, Жамбылда – Самат Ат­келтіров, Қызылжар ауданында – Қайырлы Хамзин, Тайыншада – Алексей Завго­родный, Шал ақында Александр Садовников бірлестікке жетек­шілік етеді.

Еліміздің егемендік алғанына 30 жыл болса да, Семей поли­го­нының құпиясы әлі толық ашыл­ған жоқ. Ал ол жарылыс­тар­дан қан­шама адам зардап шек­ті. Сон­да ол адамдардың құ­қығын кім қорғайды? Семей по­ли­гонында зардап шеккендерге қамқорлық аясын кеңейтіп, мем­ле­кет тара­пынан лайықты көмек көрсетілуі керек деп ойлаймын. Өйткені адамзатқа 40 жыл қауіп төндірген қасіретке толы кезеңді тарихтан сызып тастау мүмкін емес.

Асхат ТӨЛЕПБЕРГЕНОВ,

“Семей полигоны” қоғамдық бірлестігі облыстық филиалының төрағасы.