Soltüstık Казахстан
Көшпенділік ерекше экономикалық және мәдени жүйе ретінде ғасырлар бойы адамның белгілі бір экологиялық салаға бейімделуінің нәтижесі болып табылады. Бұл мақалада біз тек Еуразияның көшпенділері туралы ғана сөз қозғаймыз, ал тұтастай алғанда көшпенділерге Еуропаның және Азияның солтүстігіндегі бұғы бағушылар мен Африканың ұлы шөлдерінің түйе өсірушілері де жатады.
Еуразия даласында қой бағуға, содан кейін көшпелі мал шаруашылығына көшуге жылқыны қолға үйрету шешуші ықпал етті. Жылқыны пайдалану ежелгі дала халқын алға қарай дамытты. Көшпенділер оны көлік, тамақ, әскери құрал ретінде пайдаланды. Евразия даласының экономикалық және мәдени жүйесінің алғашқы элементтері неолит-энеолит дәуірінде пайда болды, мысалы, “Ботай” атты энеолит қонысында археологиялық қазба жұмыстары кезінде 70 мыңнан астам жылқы сүйектері табылды. Осылайша Ұлы даланың әлемдік өркениеттің феномені ретінде көрінуіне мүмкіндік берген жағдайлардың ішінде ең маңыздысы жылқыға қатысты болды. Ол мініп жүретін және жүк тасымалдайтын көлік қана емес, философ Ағын Қасымжановтың айтуынша, жылқы – сол замандағы “танк” және жауынгердің серігі.
Ежелгі дәуірде Еуразия көшпенділері екі өркешті түйелер – бактрияндарды да өсірген болатын. Жартасқа қашалған түйелердің суреттері соған дәлел. Ежелгі түркілер қойларды да өсірді. Маусымдық көшуге қабілетті мал өсіру, аумақтың жайылымдар мен су ресурстарын пайдалану әдістері көшпелі өркениеттің дамуына, экологиялық материалдық базаны құруға мүмкіндік берді. Сыртқы әсерлер болмаған кезде мұндай өркениет қоршаған ортаға зиян келтірмейтін өндірісті қарқындатуға әкелді.
Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықта көшпелі мал шаруашылығы жалпы шаруашылықтың үстем түріне айналды. Сақ және ғұндар дәуірінде мал өсірудің бірнеше түрлері болған. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы, үшінші түрі – отырықшы мал шаруашылығы. Соның ішінде Ұлы далада көшпелі мал шаруашылығы шаруашылық қызметінің басым түрі болды.
Номадизм – бұл адамзат эволюциясының дербес тармағы екендігін айта отырып, біз көшпенділік тарихының әлемдік-тарихи процеспен тығыз байланысты екенін түсінуіміз керек. Ежелгі заманда көшпенділер Еуразияда үстемдік етті және олардың адамзаттың қалыптасуына қосқан үлесі өте зор. Бүкіл континенттің ежелгі тарихы Орталық Азияның көшпелі халықтарының белсенді көшіп-қонуымен анықталады. Даладан Еуропаға, Батыс пен Оңтүстік Азияға, тіпті Солтүстік Африка аймақтарына көшпенділердің ұлы қоныс аударуы адамзаттың алға басуына үлкен түрткі болды. Бұл қоныс аудару кезінде мемлекеттер, қоғамдық институттар, ерекше динамикалық мәдениеттер қалыптасты. Орта ғасырларда көшпенділік өзін белсенді мемлекет құрушы күш ретінде көрсетті.
Көшпелі қоғам 3 мың жылдан астам уақыт ішінде сәтті дамыды, оның өзіндік кезеңдері бар, оларды зерттеу белгілі бір тарихи заңдылықтарды анықтауға көмектеседі және көшпенділіктің табиғаты мен сипаттамаларын жақсы түсінуге жол ашады. Лев Гумилевтің айтуы бойынша: “Ұлы дала көшпенділері адамзат тарихы мен мәдениетінде еуропалықтар мен қытайлар, мысырлықтар мен парсылар, ацтектер мен инкалардан кем емес рөл атқарды”.
Ұзақ уақыт бойы еуроцентристік ғалымдар Орталық Азияны мекендеген халықтарға – скифтерге, түркілерге, ғұндарға, моңғолдар мен орыстарға – онша мән бермеді. Біздің заманымызға дейінгі IX-VIII ғасырлар тоғысында ғұндар жетекші рөл атқарған болатын, Орта Азия даласында дамыған көшпелі этникалық топтардың кешені, оған динлин, дунху (сяньби мен моңғолдардың ата-бабалары), үйсіндер мен көшпелі тибеттіктер кірді. Бұл суперэтникалық тұтастық Ежелгі Қытай мен Иранға қарсы тұрды. Ғұндар көптеген күштерін Хань агрессиясына тойтарыс беруге жұмсады, соның арқасында олар I ғасырдың аяғына дейін өз мемлекетінің тәуелсіздігі мен тұтастығын сақтай алды. Кейіннен ғұндар төрт бөлікке бөлінді, олардың біреуі сяньбилермен араласып кетті, екіншісі Жетісуда қоныстанды, үшіншісі Еуропаға кетті, ал төртіншісі Қытайдың құрамына кіріп, этнос ретінде жоқ болып кетті.
Екінші көтеріліс VI ғасырдың ортасында болды. Оның нәтижесі бүкіл Ұлы даланы біріктіретін Түркі қағанатының құрылуы болды. Лев Гумилевтің айтуы бойынша, егер римдіктер өз астанасын “Мәңгілік қала” деп атаса, көне түркілер өз елін “Мәңгі ел” деп атады, бұл қазіргі “Мәңгілік ел” тұжырымдамасына сәйкес келеді. Түркі қағанатының масштабы ғұндардың мемлекетінен асып түсті. Түркілер Суй және Тан империясымен, Иранмен, Араб халифатымен және бағынбайтын дала тайпаларымен, мысалы, ұйғырлармен соғыс жүргізді.
Адамзат тарихында көшпенділер ең алғаш болып жылқыны қолға үйретті, ер-тоқым, шалбар, үзеңгі, арба, қылыш, 700 метр қашықтыққа жебе ататын ұзын садақ ойлап тапты.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша ландшафт, топырақ құрамы, Еуразия даласының климаты, ғасырлар бойы көшпелі мал шаруашылығы шаруашылықтың негізгі түрі болғанын нақты дәлелдейді. Мұның бәрі көшпенділердің артта қалғанын, жабайы болғанын емес, керісінше, олардың даналығының айқын айғағы болып табылады. ХХ ғасырдың 30-жылдарында Қазақстанда болған жаппай ашаршылық қазақтардың өмір салтының түбегейлі өзгеруімен, көшпенділер әрдайым алдын алуға тырысқан табиғат пен көшпелі қоғам арасындағы қарым-қатынастағы тепе-теңдіктің өрескел бұзылуынан туындады. Көшпелі өмір салтының мәні табиғат пен қоғам арасындағы тепе-теңдікті, үйлесімділікті сақтауда көрінеді. Бұл тепе-теңдікті бұзуға тырысу көшпенділер үшін де, табиғат үшін де қауіпті. Мысал ретінде Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игерудің теріс тәжірибесін келтіруге болады. Мұның бәрі шөлейттенуге, жердің құнарлы қабатының, қарашіріктің жойылуына, яғни эрозияға алып келді. Тек академик Т.С.Мальцев ұсынған жер жыртудың ерекше әдісі ғана қауіпті экологиялық апаттың алдын алды.
Сәкен ОМАРОВ,
философия ғылымдарының кандидаты.
Алматы қаласы.