Ешкі қаптаған жаз (Әңгіме)

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Бейсен шал екі сиыры мен он шақ­ты қой-ешкісін өріске шығарғасын, күн­дегі әдетімен үйге кірмей, есік ал­дында жүріп алды. Белі құрғыр сыр бере бастағалы екі қолы артында. Үйге кіруге асығар емес. Күн де арқан бойы көтеріліп қапты. Балағы таңғы шыққа малынып, дымқыл тартыпты. Мәсінің сыртынан киетін жұмсақ галошының басына сиырдың жапасы жұғып қалған ба, қаз отына үйкелеп кетірмек болып еді, онысынан еште­ңе шыға қоймады. Шөппен сүртпекші болып еңкейе бергені сол еді, көзінің алды қарауытып, басы айналып кет­ті. Екі-үш аттап барып бойын тіктеп алғанымен, өзін жайсыз сезінді. Со­дан не керек, үйдің іргесінде жатқан бөренеге отыра кетті. Уһілеп біраз отырды. Маңдайын көлегейлеп ого­род жаққа көз тастап еді, шарбақтың үстінде біреу отырғандай көрінді. Отыз-қырық қадам жердегінің өзі бұлдырап көрінетін болғалы қашан… тағы да ешкі шығар. Пәле болды. Был­тырдан бері ауылда иесіз ешкі қаптап кетті. Кейбіреулері үш-төрт лақ­тан ертіп жүреді. Мұндайды ал­ғаш көруі. “Шәк, шәк, әкеңнің!..”.

Екінші ұмтылғаннан әзер тұрды. Қолына қаз үркітетін ұзын талды алып, шарбақты айнала қуалай жө­нелді. Бұл жеткенше мүйізі қарағай­дай көк теке қоршаудың ішіне кіріп, картоптың сабағын отауға кірісіп те кетіпті. “Өй, әкеңнің, құртатын болдыңдар ғой!”.

Бұл ауылда ешкісін іздейтін ешкім жоқ. Үйір-үйір болып жүреді өздері. Әр үйде кем дегенде он-он бес ешкі бар шығар. Былтыр ауылдағы қой­ларды әкетеді дегенді естіген пысы­қай­лар осы иесіз жүрген ешкілерді сойып, істәгін шабандармен келісіп қойға айырбастап, бір қарқ болып еді. Соның өзінде азаятын түрі жоқ. Тіпті көбейіп бара жатыр. Ауыл адамдары осы күнге дейін “Есі кеткен ешкі жияды” деген қағидамен өмір сүріп келген екен. Бір кездері ешкі еті бай-бағланның таңғы асы деп дәріптел­се, ауыздан ақ май-көк май ағызған аста-төк заманда ешекеңнің қадір-қасиетіне ешкім мән бермеп еді, енді қой орнына жүріп, абыройы асқақта­ға­сын, “ешкі жиған есін жияды” деген ұстанымға көшкен. Әр үйдің шашпасындағы бақылдауықтар соның ай­ғағы. Тек, бақпай, бетімен жіберетіні жаман.

Бейсен темір торға үйкеніп тұрған қара ешкіні бақ еткізіп таяғымен са­лып қалды да, қайтадан үй жаққа бет­теді. Шарбақтың ішіне кіріп қумаса, көк текенің соңынан басқалары да секіре бастайды. Мұны тыңдай қоя­тын көк теке ме, әрлі-берлі секеңдеп маңына жолатпайды. Осылай “шәк, шәк” деп көк текені қуалап, сүт пісірім уақыт жүрді. Ақыры, “шәк-шәктаған” осы шалды шаршатып қайтемін деп ойлады ма екен, шарбақтан бір ыр­ғыған көк теке үйіріне қосылды.

– Мына мақұлықтың мазақ қы­луын-ай, ә-әәә.. Тағы келем деп кет­тің ғой, иттің малы. Бейсен әбден қал­жырағанын енді ғана сезе бастады. Көршісі Серік ат жегіп жатыр екен. Шал­дың мына тірлігін сырттай қарап тұрған-ау, сірә, баласымен жасты болса да, кішімін деп, көршімін деп қарайласуды білмейді-ау бұл бала. Ешкінің рахатын көргендердің бірі осы. Былтырдан бері қорасында он шақты аппақ меринос қамаулы тұр. Әке­сінің ешкінің істәгін совхоздың биязы жүнді қойына айырбастап ал­ғанын баласы айтып қойған. Бірақ жа­сыратын да ешкім қалмады ғой, ауыл­дың тең жартысы солай істеді. Осыдан кейін кімге ренжисің…

Еңкейе басып үйге келе жатқан шалға Серік ернінің ұшымен сәлем берді.

– Жол болсын!

– Әлей болсын! Базды бұзамыз. Соған бара жатырмын.

– Не дейді?

– Мал қалған жоқ, енді баз кімге керек. Ертең біреу келіп әкеткенше өзіміз бұзып алайық деп шештік. Са­ған да тақтай мен шипыр әкеп бе­рейін, қораңның төбесін жауып ал. Әйт­песе, оқу қуған ана балаңнан қайыр болмайды-ау.

Серік көтерме айылды байлады да, делбенің ілмегін ауыздықтың шығыршығына ілектіріп, арбаға секіріп мінді. Бейсен шал айтарға сөзі, атарға оғы болмай аузына құм құйылып қала берді. Көршісінің соңынан тағы да бес-алты ат-арбалы адам баз жаққа тартып бара жатты.

* * *

Үйге кіргеннен кейін қалжырағаны­на қоса, басының сынып ауыра бастағанын сезді. Өзін қанша күштесе де, екі кеседен артық шәй іше алмады. Кемпіріне бір ауыз тіл қатпастан пеш түбіндегі төсегіне киімшең қалпында бүк түсіп жата кетті. Күнде осы уақытта сүт пісірімдей көз шырымын алушы еді, өткені есіне түсіп, ой құшағына енді де кетті.

Алғаш артель құрылғанда Бейсен он үш жаста еді. 1929 жылы ауылдың жігіттері бас қосып, қолдағы малын ортаға салып, егін екті. Жеті жылдан соң колхоз болды. Есілдің бойында­ғы тоғайларды қоныс қылып келген ағайынның отырықшылық өмірге бейімделуі ұзаққа созылды. Техника деген жоқ, бәрін қолмен істеді. Егін егу, ору, бастыру деген азап. Жи­ға­ныңды қамбаға деп белсенділер алып кетеді. Соғыс басталды. Ауыл­дың тепсе темір үзетін жігіттері кете барды. Дәм-тұзы таусылмағандары ғана оралды ғой, несін айтасың… Өзінің де ағасы қалды емес пе Бело­русияның бір батпағында. От еді-ау, жарықтық, алғаш колхоз құрғанда белсенділердің арасында жүрді, трак­тор да айдады, бригадир де бол­ды. Сыймай кетті ғой, артында ұрпақ та қалмады. Өзінің де көрмегені жоқ, Сталинград түбіндегі бір шайқаста жараланды. Қорғандағы госпиталь­да жарты жылдан астам жатты. Сол қолы бүгілмей қалғасын, жарамсыз деп қырық төрттің соңында елге жі­берді. Ауылдың да жағдайы оңып тұр­ған жоқ. Кәрі әкесі мен өлмеші ше­шесі отыр аңырап. Бұғанасы бекіме­се де шешесіне еріп, масақ теріп жүрген жалғыз ұлын көргенде жүрегі қан жылады. Ауылда басқарма мен бригадир мінетін екі аттан басқа жылқы да қалмапты. Ыңыршағы ай­на­лып, тулақтай болған қос мәстек­пен не қатырасың? Соқаға жегілген буаз сиырдың іш тастағанын көрген­де, қол созым жерде жарылған сна­ряд­ты көргеннен бетер төбе құйқасы шымырлап еді. Әйтеуір, ел іші, аман-есен жеткеніне шүкіршілік етіп, жұ­мысқа жегілді. Аяғынан, қолынан айырылып келген жерлестерін көр­ген сайын тәубесінен танған жоқ. Елуінші жылдардың ортасында кең­шардың құрамына еніп, жағдайлары түзеле бастады. Ауылға биязы жүнді қой әкелді, ірі ферма құрылды. Осы баздардың бәрін өздері тұрғызды. Сақманы бар, жаздағы қырықтығы бар, бәрі той еді. Алғашқылардың бірі болып бір отар қойға ие болды. Жүз саулықтан жүз елу қозы алып, озат шопан атанды. Бұл бармаған жиын, съезд де қалмады. Қайда бар­масын, отырғаны төр болды. Енді, міне, ауыл құт боп келген қойдан айырылғасын, тоз-тозы шығып, тұралап қалды. Осының бәрі көз алдынан тізбектеліп өте шықты. Қамшының сабындай ғана қысқа ғұмыр деп, күр­сінді. Ауыр ойдан ба, әлде ешкі қуа­лап шаршағанынан ба, қол-аяғынан әл кетіп қалғандай дел-сал. Ет пісірім уақыт жатса да кірпіктері айқаса қой­мады. Қайтадан есік алдына шықты. Азын-аулақ құсқа жем шашып, қорадағы қойды суарды.

Бас аяғы үш-төрт күннің ішінде арам өлген қойдың қаңқасындай ар­биып, он бес баздың қабырғалары ғана қалды. Оны өздері “клюшка” деп атайды. Есесіне, бәрі қорасын ши­пыр­лап алды, сыймай бара жатқан малы бардай қалбитып сарай сал­ғандары да бар. Салмағандарының үйлерінің жанында тау-тау болып үйілген тақтай жатты. Қарағайдың майы әлі тамып жатқан тақтайдың үстінде ешкі қаптап жүретін. Жаздағы­сынан да көбейіп кетті.

* * *

Бір жыл өтті. Баяғы қаптап жүрген ешкі көрінбейді. Серік сияқты жыл­постар қыс бойы сойып, базарға апа­рып ақша қылды. Баздың да орны қал­ған. Енді ауылдағылар темір бе­тон сүйеулердің өзін уатып, ішіндегі темірлерін өткізіп жатыр. “Бір “клюш­кадан” тура қырық сегіз келі арма­тура шығады екен, неткен дәлдік”, – деп қарқ-қарқ күліп отырғандарын та­лай естіді. “Еее, заман-ай… жалғыздың бүгін де келетін түрі көрінбейді ғой…”.

Ескі ферманың үстіне ілініп, қыза­ра бөртіп батып бара жатқан күнге қарап бір күрсінді. Қолын артына қа­йырып ұстаған қалпы үйіне қарай аяң­дады. Былтырғыдан да бетер бүкі­рейіп қалыпты.

Сағындық МАУҒАЗИН,

“Soltüstık Qazaqstan”.