МЕН БІЛЕТІН АШАРШЫЛЫҚ

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қазақ халқының тарихында қайғылы оқиғалар аз болмаған. Ата-бабаларымыздың білектің күшімен, найзаның ұшымен жерімізді қорғау жолындағы қанды шайқастары, өткен ғасырдың басындағы күштеп ұжымдастыру, мал-мүлікті тәркілеу, “халық жауы” деп жала жауып, азаматтарды қуғын-сүргінге ұшырату – қаншама қандастарымыздың шейіт болып кетуіне, көпшілігінің шетелге қашып, тарыша шашылуына әкеліп соққаны белгілі. Соның ішінде қатарымызды селдіретіп кеткен ашаршылық жылдарының салған жарасы әлі де толық жазыла қойған жоқ.

Бұл зұлмат неден басталып еді? Тарихи деректерге жүгінер болсақ, 1924 жылы Кеңес Одағы Коммунистік партиясының он төртінші съезінде елді индустрияландыру жөнінде ше­шім қабылданған. Бұл дегеніміз – заводтар мен фабрикалар салу, ірі құ­рылыс ұйымдарын құруды меңзейді. Әрине, олар негізінен Ресейдің еуро­палық бөлігінде ашылуға тиіс. Ал ши­кі­затты шеткері аймақтардан, соның ішінде Қазақстаннан жеткізетін бол­ған. Осындай ауқымды істі жүзеге асы­ру үшін қалаларға көптеген адамдар­ды шоғырландыру, оқыту, жұмысқа тарту керек. Ал оларды жатын орын­мен, азық-түлікпен қамтамасыз ету жағы ше? Осы арада басшылардың ойына қазақтардың малды көп ұстай­тыны түсе қалса керек. Қазақстанға азық-түлік, әсіресе ет дайындаумен ай­налысатын адамдар жіберіле бас­тайды. Олар әр қазақ отбасындағы малдың есебін алуға кіріседі. Міне, осындай солақай саясаттың салда­рынан сол кездегі есепте болған 400 миллион ірі қараның 1931-1933 жыл­дар аралығында 4 миллионы ғана қа­ла­ды. Қазақтың ежелден малмен кү­нін көретінін ескерсек, арты қайғылы оқиғаға соғатыны айдан анық еді. Солай болды да. Мен бұл арада тұтас­тай қазақ даласында орын алған жағ­дайға тоқталмай-ақ қояйын. Оны оқыр­мандар біледі. Мен тек өзім ес­тіп-білген, көзім көрген жергілікті жер­дегі оқиғаларды айтпақпын.

Кеңес өкіметі орнағанға дейін Ке­рей руы ішіндегі Самай тайпасына жататын Қапсыт атасынан тараған сексен үй қазіргі Жамбыл ауданына қарасты Қарақамыс пен Жалтырша ауылдары маңындағы орман-көлдер­ді мекен еткен. Бірде Анасьтас (Анас­тасьевский), енді бірде Аққусақ бо­лыс­тарына қараған олар 1928 жылы ғана біріктіріліп, екі ауыл болған. Орталығы Майбалықта орналасқан Төңкеріс ауданына қараған.

Қыста орман баурайларында, кей­біреулері қойнауларында қыр­тыстан салынған үйлерді паналап, жазда жай­лауға көшіп, киіз үй құрып, малда­рын баққан ата-бабаларымыз Ресей­дің бізбен шектескен елді мекен­дерінің тұрғындарымен де байланыс орнатса керек. Селолар мен хутор­лар­да тұратындар егін себеді, картоп, көкөніс өсіреді. Қазақтар өздеріне жа­қын орналасқан Макарьевка, Исаев­ка, Песчанка, Темное деп аталатын және басқа да мекендердің тұрғында­рын хохолдар деп атайтын. Өйткені орталық Ресей мен Украинаны аштық жайлаған кезде, яғни патша өкіметінің 1843 жылғы жарлығымен осында кө­ші­рілгендердің негізі украин шаруа­ла­ры болатын. Қазақтар жаңа қоныс­тан­ғандардың, ал олар жергілікті тұр­ғындардың тілін білмесе де арала­рында сауда-саттық орныққан. Тіпті бір-бірімен “тамыр” болып алған. Қа­зақтар торпақтарын, сүт өнімдерін оларға апарса, көршілер картоп, бидай, көкөніс беретін. Әлі есімде, менің кішкентай кезімде, атам Қы­рықбабайдың Жантемірі Исаевкаға торпақ апарып, бір көрмеңке картоп әкелді. Көрмеңке дегенің ат арбаға орнатылған қорап. Оған шамамен төрт-бес қап картоп сияды.

Қоныс аударушылар мен жергілік­ті халықтың арасында орнаған “та­мырлық” қатынастың арқасында екі жақтың да тұрмыс жағдайлары жақсара түскен. Бірақ партияның 1927 жылғы XV съезінің жеке қожа­лықтарды 1932 жылдың көктеміне, яғни егін сепкенге дейін ұжымдық ша­руашылықтарға (колхоздарға) айнал­дыру жөніндегі шешімі жағдай­ды тү­бегейлі өзгертіп жіберді. Бытыраңқы отырып, малмен күнкөріп келген ха­лықты алдымен қожалықтарға бірікті­ріп, артынан колхоздар құру мақса­тында бір жерге көшіріп, шымнан үйлер, қамыстан қора-қопсы салғызу оңай іс емес еді. Әрине, ұжымдық шаруашылық (колхоз) құру үшін ортақ мал, жүк тасымалдау үшін арба-ша­на, ер-тұрман, басқа да құрал-саймандар керек. “Жұт жеті ағайынды” дегендей дәл осы кезде қазақ же­рін­де де қыс қатты болып, малдың көбі қырылып қалады. Соған қара­мастан үкімет халықтың қолындағы аман қалған төрт түлікті тәркілеуге кіріседі.

Досым, қазіргі Жамбыл ауданын­дағы Жалтырша ауылының тумасы, ардагер-ұстаз Сайран Сұлтанұлы­ның айтуынша, 1932 жылы оның ұлы атасы Жаманқұлдың Жақыбының жал­ғыз атын арбасымен және ер-тұрманымен алып қояды. Енді не істеу керек? Ойланып-толғанып бір түні аты мен арбасын ұрлап алады да, әйелі мен бір ұл, бір қызын салып алып, қашып отырады. Колхоз бас­шылары мал-мүліктің ұрланғанын ер­те­ңінде білсе де, артынан қуып бара алмайды. Оның үстіне ол кезде ат жолы көп, олардың қай жаққа бет ал­ғанын қайдан білсін? Ауылдан түн жамылып қашып шыққандар қанша уақыт жүргенін кім білсін, әйтеуір, Ре­сейдің Лебяжье станциясына жетеді. Сонда ат-арбаларын сатып, алдымен Қорғанға, одан әрі Кемерево қала­сы­на бет алады. Кемероваға баратыны онда жақын ағайындары Әбікен Елеусізұлы шахтада жұмыс істейді екен. Ол ертеректе кетсе керек. Хат алысып тұрған. Шахтада жұмыс істегендерге еңбекақыға ақша бере­тінін, тұрмыстары жақсы екенін жаза­тын көрінеді. Кемерево – сол кезде де, қазір де ірі көмір өндірісі орна­ласқан қала.

Діттеген жерге жетсе де тепсе те­мір үзетін жастағы жігітке шахтаға жұмысқа тұру оңайға соқпайды. Ме­ди­циналық комиссия өкпесінің қарай­ғанын көрсетеді. Енді не істеу керек? Өзінің орнына басқа бір жігітті рент­геннен өткіздіріп, өкпесі таза деген анықтама алып, әйтеуір, жұмысқа тұрады. Абырой болғанда, шахтада оған вагонвожатый деп аталатын жұмыс беріледі. Көмір тиелген вагон­ды рельс арқылы итеріп, жоғарыға, яғни жер бетіне шығаратын көтерме құралға дейін жеткізіп отыратын бо­ла­ды. Осылайша ақша тауып, отба­сын асырайды. Ел жақта жағдай түзе­ле бастағасын, 1935 жылы туған жер­ге бет алады. Өкініштісі, Жалтыр­шаға әкесі екеуі ғана оралады. Шешесі мен қа­рындасы Рысты мен Нұрқияға то­пырақ Кемерево жерінен бұйырады.

Кеңес Одағы тұсында, біздің бала кезімізде ауылдың атқамінер пысық­тары күз болса, Түмен облысынан мәстек әкеліп, ауылдастарына сатып жүретін. Семіртіп, қысқы соғымға соя­тын жылқыны қазақ мәстек деп атай­тын. Тегі нашар, тұтынуға, мініс­ке жарамайтын жылқыны солай атайды. Сөйтсек, ол жақта, нақтырақ айтсақ, Қорған облысының Мокродусово, Тү­мен облысының Заводоуков, Ялуто­ров аудандарында тұратын Самай­дан тараған Қалсыт ұрпағы көп екен. Керей – Уақтан тарағандар да аз емес. Олардың да ата-бабалары негі­зінен аштық жылдары сол төңірек­тегі ормандарды паналаған көрінеді. Қазір олар орыс селоларында бір-екі үйден ғана тұрады. Бірақ бір-бірімен аралас-құралас. Той-думанда да, жа­наза-дұғада да алыс-жақында тұ­ратындарына, қызметтеріне қара­мастан бастары қосыла қалады.

– Сендер бұлай тарыша шашыл­май, бір жерге жиналып, ауыл құрып, неге бірге тұрмайсыңдар? – деймін.

– Біз бірге тұра алмаймыз, өйткені малды көп ұстаймыз, біріншіден, көзге түсеміз, екіншіден, жайылым жетпей қалуы мүмкін, – деседі олар.

– Біздің отбасымыз 1932 жылы Жал­тыршадан бір түнде қашып шық­қанда мен бес жастағы бала екенмін. Қорған мен Түмен облыстарының ше­карасындағы қалың орманға барып тоқтаппыз. Бұл колхоздың жайылым жері екен. Әкем Әбу мал бағуға тұ­рыпты. Тұрмысымыз жаман болған жоқ. Орыс арасында болсақ та тілі­мізді ұмытқан, дінімізді жоғалтқан жоқ­пыз, – дейтін марқұм Сағындық Иті­шев.

Еліміз егемендік алғасын біраз қандастарымыз көшіп те келіп еді. Солардың ішінде Дүйсенбі Тоқаев Қы­зылжарға, Серікбай Әубәкіров қала маңындағы Бәйтерек ауылына қо­ныс­танды, бір атаның баласы болған­дықтан отбасымызбен араласып кетіп едік. Екі азаматқа топырақ ата-ба­баларының өскен-өркендеген же­рі­нен бұйырды. Ал көптеген қан­дас­тарымыздың сүйегі жат жерде қалды.

Серікбай Қапаров деген азамат­тың әңгімесі әлі есімнен кетер емес. Оның ата-бабаларының кіндік қаны тамған жер қазіргі Жамбыл ауда­нын­дағы Ақбалық ауылы. Кезінде Моло­тов атындағы миллионер колхоздың орталығы, бертінде “Озерный” совхо­зының бөлімшесі болып, егін егіп, мал өсіргенімен, өкінішке қарай, қазір картада да жоқ. Серікбай Саянұлы­ның айтуы бойынша, ұлы кәмпеске кезінде оның ата-бабалары, алдымен Қорған, кейін Түмен облысына қа­шып, қалың орманды паналап аман қалыпты. Ел есін жиып, шаруашылық нығайып, алыс-жақын ағайын-туған­дар бір-біріне қатынаса бастаған шақта “есіміз барда елімізді таниық” деген бітімге келеді. Алдымен Ақ­балыққа бірнеше қарияларын жібе­реді. Оларды туған-туысқандары қуа­на қарсы алып, қойларын сойып, қо­нақ қылады. “Айран сұрай келіп, ше­легіңді жасырма” дегендей, ағайын­да­рының сәлемін жеткізіп, жоспарла­рын айта­ды. Әрине, мұндағылар не­гізінен қуан­ған кейіп танытады. Бірақ бір үй­де қонақта отырғанда ауыз үй­де­гілер­дің бір-бірімен сыбырла­сып: “Кеше ел басына күн туғанда бассау­ғалап, қа­шып кеткен бай-кулақтар қайтып ке­ліп, бізді жарылқай қоймас”, – деген сөз­дерін құлақтары шалып қа­лады. Содан кейін тез хош айтысып, келген жақтарына қайтып кетеді. “Бұл жақта бізді ешкім күтіп отырған жоқ екен” деп айтып барады. Осылайша қан­дастарымыздың ойлаған ойлары жү­зе­ге аспай қалады. Елге көшеміз деп қамданып отырған қырық шақты от­ба­сы амалсыздан шекараға жақын Слад­ков ауданына келіп орнала­сады.

Кеңес Одағы кезінде көршілес орналасқан облыстар, аудандар, ша­руашылықтар арасында социа­листік жарыс ұйымдастырылатын. Әсіресе Қазақстан мен Ресейдің шекаралас аудандарындағы жарыстар халықтар арасындағы достықты нығайтуға оң әсер ететін. Қазіргі Мағжан Жұмабаев және Түмен облысының Слад­ков ау­дандары арасындағы жа­рыс шеңбе­рін­де делегаттар алма­су барысының бірінде совхозда зоотех­ник болып қыз­мет атқарып жүрген қазақтың жігерлі, іскер жігітін “Моло­деж­ный” (соңынан Мағ­жан Жұмабаев атындағы) совхоз­дың директоры Оралбай Сағындықов көріп қалып, елге оралуға кеңес бере­ді. Осылай­ша Серікбай Қапаров ақиық ақын Мағ­жан Жұмабаевтың кін­дік қаны тамған Сарытомарға көшіп келіп, бөлімше басқарушысы қызме­тіне тұрады.

Қазақтың “ағайын жоқ болса бере алмайды, бар болса көре алмайды” деген нақыл сөзі тауып айтылған екен-ау. Әкем Жантемірдің Мырзах­меті­нің айтуы бойынша, мал-мүлікті тәркілеу науқаны кезінде “шолақ бел­сенділердің” шаш ал десе бас алатын әрекеттерін былай қойғанда, ауыл­дар­дағы ағайындылардың өздері бірін-бірі көрсете бастаса керек. Со­ның салдарынан біраз отбасылар ту­ған жерлерін тастап қашса, ауыл­дан асып кете алмағандары қуғын-сүр­гін­ге ұшыраған. Жандайшаптар ауыл­дан қашқандардың бос қалған шым үйлерін, тіпті абақтыға айнал­ды­рып, мал-мүлкін өз еріктерімен беру­ге қарсы шыққандарды сонда қамап, ұрып-соғатын болған. Менің ұлы әкемнің інісі – Байтемір жалғыз сиы­рын бермеймін деп қарсы шыққаны үшін түрмеге қамалып, ақыры ауылға оралмаған. Қайда жерленгені де белгісіз. Қазақ халқының ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов:

Қинамайды абақтыға жапқаны,

Қинамайды дарға асқаны, атқаны.

Маған ауыр осылардың бәрінен,

Өз ауылымның иттері үріп, қапқаны, – деп бекер налымаған-ау!

Ауылдарда қалған халықтың жағ­дайы да күн санап қиындай түскен. Аш адамдар қоралардағы иттерін сойып жей бастаған. Біздің Қарақа­мыс ауылында колхоз құрылғанда тұр­ғындардан жиналған малға арна­лып салынған қоралардың маңында астық және жем сақтайтын қойма болған. Онда егеуқұйрықтар көп бол­са керек. Адамдар сол егеуқұйрық­тар­ды аулап жеуге мәжбүр болған екен. “Күн сайын бірнеше адам өле­тін. Аштықтан өлген адамның басы қазандай болып ісіп кетеді екен. Қор­қынышты. Оларды көмуге мұршамыз келе бермейді. Кейбіреуі екі-үш күндеп жатып қалады”, – деп күрсініп, көзіне жас ала, еске алушы еді марқұм әкем.

Аштықтың салдарынан адамдар жаппай ауыра бастаған. Сондай ауру­дан әрі аштықтан біздің үйден жиыр­ма бес күнде бес бала қайтыс болған. Осы қайғыдан біз жынданып кете жаз­дадық деп еске алатын анам Көкеш Шәймерденқызы. Енді не істеу керек? Бұ­дан әрі ауылда қалу қауіпті. Не жұ­мыс, не ішерге тамақ жоқ. От­басы ақыл­даса келе, Ресей асуды ұйға­рады.

Қарақамыста ол кезде он шақты түйе болса керек. Қариялардың айтуларына қарағанда, ағылшындар қазақ жерінің астынан қазба байлық­тарын іздеген. Ол кезде ен далада ауа райының қандай жағдайында бол­масын жүріп-тұруға түйеден артық көлік жоқ. Сондықтан олар түйелерді пайдаланған. Ал кеңес өкіметі орны­ғып, қазақ елі оның құрамына енген кез­де ағылшындар елдеріне қашқан­да түйелер осында қалып қойған. Оларды колхоз ауыр жүк тасуға пай­даланған. Әсіресе көршілес Қорған облысының Лебяжье станциясынан колхоздың бар-жоғын таситын бол­ған. Ұсталар үлкен арба, ал қыста же­гуге шана жасаған.

Жұмыс іздеп, сырт жерге кетуге ыңғайланған бірнеше адам, тіпті тұтас отбасылары осы мүмкіндікті пайдаланып қалғысы келіп, керуеннің келесі баратын уақытын тосқан. Әрине, олардың бәрі арбаға сыймай­тыны анық. Сондықтан көбі керуенге еріп, жаяу жүріп отырған, шаршаған­дары ғана арбаға кезектесіп мініп, дем алатын болған. Жол алыс, Лебя­жьеге дейін біздің ауылдан кемінде жүз елу шақырым. Оның үстіне түйенің жүрісі де шабан. Бірнеше күн жүріп баратын жер.

Бұл жолы сапарға шыққандардың арасында менің әке-шешем Жанте­мір­дің Мырзахметі мен Көкеш Шәй­мер­денқызы, Бікейдің Сембайы әйелі Бөпетаймен, Жұрқаның Қабдені, Бай­темірдің Қасені және басқалары бар. Біразының балалары да болса керек. Қарны аш адам ұзақ жолға қайтып шыдасын? Арасында діттеген жерле­ріне жете алмай, көз жұмғандары да болыпты. Оларды жол бойындағы ормандардың шеттеріне жерлеп, белгі қойып кетіп отырған.

Арып-ашып Лебяжьеге жеткен адамдар құлап-сүрініп темір жол вок­залына келеді. Олардың ойы енді Че­лябіге бару. Ұзынқұлақтан онда қара жұмысқа адамдар керек деп естиді. Бірақ ол күні пойыз бола қоймайды. Келесі күні пойызға мінер алдында Бікейдің Сембайы өздерімен бірге еріп келе жатқан екі баланың бірін осы жерде қалдырып кетуді ұйғара­ды. Оған әйелі Бөпетай қарсы бо­лады. Туған баласын қай ана қаңғыр­тып жібергісі келеді? Күйеуіне жалы­нып, аяғына жабысып жылай­ды. “Тоқтат жылағаныңды, ол жақта бізді ешкім күтіп отырған жоқ. Жатар орын таппасақ, жұмыс болмаса, бала түгілі өзіміз де аштан өлеміз. Ал баланы осында тастап кетсек, біреу тауып алып, жетімдер үйіне береді. Сонда ол аман қалады”, – деп әйелін тыйып тастайды. Осылайша өксіп жылаған бала Лебяжьеде қала береді. Қарақа­мыстан Челябіге жеткен адамдардың көбі жұмысы ауыр, ақысы аз болса да “екі қолға бір күрек” табады. Қазақтар Челябіні “Селебе” деп атайды. Өйтке­ні қаланың атауы башқұрт тіліндегі се­лебе сөзінен шықса керек. Ол ойпаң жер деген мағына береді. Осында ер адамдар қала ішінде ор қазуға тұрса, әйелдер тігін фабрикасына, асхана­ларға ыдыс, кір жууға және басқа да жұмыстарға жалданады.

Менің шешем тігін фабрикасында тігінші болса керек. Қолы шебер еді. Отбасымыздың барлық мүшелеріне, сондай-ақ ауылдастарға көйлек-дам­балды былай қойғанда, күпі, сырма шалбар, қолғап, басқа да киімдерді тігіп беруші еді. Күпі дегенің қазіргі пуховик тәрізді. Қазір құс қауырсыны пайдаланылса, ол кезде түйе жүні са­лынатын. Әрі жеңіл, әрі жылы болу­шы еді. Ұзын болғандықтан тізең де тоңбайды. Ал әкем болса етік, мәсіні жақсы тігетін. Ол үшін малдың терісін өзі илеп алатын. Ер-тұрманға, қам­шы­ға қайыс тілетін. Етікке шегені кеп­кен қайың ағашынан жасап алатын. Жоқшылық бәрін үйретті-ау…

Селебеде екі-үш жыл жұмыс істеп, азын-аулақ ақша тапқан олар елге оралады. Бірақ бұл жақта да жеңіл тұрмыс күтіп тұрмаған еді. Азып-тоз­ған халық әлі оңала қоймаған. Ол кез­де лобогрейкамен жиналған егіннің дәні басылмаған масақтары танапта көп қалады екен. Ауылдың “шолақ белсенділері” солардың өзін ешкімге жинатқызбайды. Сондықтан ауылдың біраз азаматы Тайыншаға, Бейнетқор (қазіргі Аққайың) ауданының “Қиялы” совхозына бір жағынан қора салуға, екінші жағынан масақ теріп әкелуге тағы да жаяулап-жалпылап жөнелсе керек. Тайыншада мал қорасын сал­ған жер Қараман деген байдың қыс­тауы екен. Сонда жұмыс істеген Те­мір­байдың Сағындығы ауылға кел­генде әйелі Шәпен ер бала тауып, атын Қараман қояды. “Біздің көрген бейнетімізді бастарыңа бермесін”, – деп отырушы еді әкем.

Жылдар жылжып өтіп жатты. Қа­рақамыспен көршілес Ақбалық, Жал­тырша, Октябрь, Жаңажол, Нұрым­бет ауылдары бірде жеке, енді бірде ірілендірілген колхоз болып құрыла­ды. Ең соңында осы ауылдардың не­гі­зінде Молотов колхозы ашылады. Алғашында артта қалған ұжымдық шаруашылықтың экономикасы біртін­деп нығайып, миллионер атанады.

Көрші елді мекендердің тұрғында­ры той-думанда болсын, жаназа-дұ­ғада болсын кездеспей тұрмайды. Біз­дің ауылдың ақсақалы, Қызылжар­дағы №2 қазақ мектеп-интернатында мұғалім болып істеген, бүкіл облысқа танымал ұстаз Мәриям Мырзатаева­ның әкесі, бұрын колхоз басқармасы болған Мырзатайдың Нығманы бір күні көршілес “Украин” совхозына той­ға барады. Сонда Қали Бікеев деген азаматты кездестіреді. Аты да тегі де таныс. Кескіні де, дауысы да Сем­байға ұқсайды. Біздің ауылда екі Сем­бай болды. Бірін Құтты Сембай, екін­шісін тез сөйлейтіндіктен болуы керек Кідігай Сембай деп атайтын. Міне, қызық! Баяғыда ашаршылық жылы сонау Лебяжьеде қалтырып кеткен бала ғой бұл. Сенерін де сенбесін де білмейді. Құшақтап жылап жібереді. Ал анау жігіт аң-таң. Ақсақал жігітті оңа­ша шақырып алып, әңгімеге тар­та­ды. Ол балалар үйінде тәрбиелен­гендігін, артынан бір орыс кемпірінің асырап алғанын айтады. Сол кезде екі-үш жастағы бала атын, тегін қай­дан білсін. Тегінде оның аты-жөнін әкесі қағазға жазып, қалтасына салып кеткен екен. Сондықтан ата-тегін еш­кім өзгертпеген. Өзі қазақ екенін біл­ген, бірақ әке-шешесі кім, мұнда қай жерден келгенін білмеген. Соня деген қызға үйленген. Елімізде тың игеру басталғанда өз еркімен Қазақстанға келген. Сөйтіп, Тимирязев ауданын­дағы “Восход” совхозына орныққан. Жүргізуші болып жұмыс істейді екен. “Украин” совхозына тойға адамдарды әкелсе керек.

Қария ауылға келгесін бірнеше ақсақалды ертіп алып, Сембай мен Бө­петайға ашаршылық жылы қал­дырып кеткен баласының тірі екенін, оның қазір көршілес Тимирязев ау­данында тұратынын айтады. Әке-шешесі жылап-сықтап, балаларынан кешірім сұрайды. Артынан әйелі екеуі ауылға келіп, туған ағасы Мұқашпен, інісі Қайырмен, басқа да туған-туыстарымен танысады. Олар кезек-ме­зек шақырып, қонақ қылады. Осылай­ша тастанды бала отыз жылдан кейін әке-шешесімен қауышады. Сембай­ұлы Қалидан екі ұл, бір қыз қалды.

Иә, кеңес өкіметінің сол кездегі “солақай” саясаты қаншама адамның болашағына балта шапты, қаншама­сының тағдырына кері әсер етті. Оны мен келтірген мысалдардан да айқын көруге болар. Ал біздің білмейтініміз қан­шама? “Мың өліп, мың тірілген” қазақтың басынан өткерген талай қиын-қыстау кезеңдердің ішінде, әсі­ресе ашаршылық, одан көрген қайғы-қасірет өте ауыр. Ол ешқашан ұмтыл­мақ емес. Ұмытылмайды да.

Амандық ЖАНТЕМІРОВ,

Қазақстанның құрметті журналисі.