Сафуан Шаймерденовтің суреткерлік табиғаты

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Сафуан Шаймерденов прозаның барлық жанрларында дерлік қалам тербеп, бірнеше әңгімелер мен по­вес­тер, драматургиялық шығарма­лар жазды, сонымен қатар поэзия, пуб­лицистика, аударма жанралары­ның бәріне бірдей үлес қосты.

Қаламгер әдебиеттің сан-сала­сында өнімді жұмыс атқарғанымен, көр­кем прозасы – оның басты шы­ғарма­шы­лық келбеті. ХХ ғасырдың 60-80-ші жылдар әдебиетінің идея­лық-көркемдік, сыншылдық деңгейі­нің өсуінде, әлемдік аренада та­нылуын­да жазушы туындыларының орны ерекше. Жазушы прозасының көр­кем­дік әлемі кең. Қаламгер туын­ды­ларында, ең алдымен, рухани бай­лықты, адамгершіліктің асыл мұрат­та­рын ту етіп көтереді, зұлымдық пен тоғышарлықты ашына айыптайды. Адам психологиясына терең бойлап, оның ішкі қайшылықтары мен сезім­дік сырларын дөп басып шебер су­реттей білуде жазушы повестерінің маңызы зор.

Жазушының алғашқы ірі туынды­сы – “Болашаққа жол” романы 1953 жы­­лы жарық көрді. Роман кейін “Инеш” деген атпен бірнеше рет қайта басылды. Кейін жарық көрген “Мез­гіл”, “Қарғаш”, “Жыл құсы”, “Өмір нұ­ры”, “Ит ашуы” сияқты повестерінің қайсысын алсақ та, адамгершілікті, әділдікті өзек етті.

Әдебиет – ел мен елді, халық пен халықты жақындастыратын мықты идеологиялық құрал. Сафуан Шай­мер­денов шығармалары шет тілдер­ге аударылуымен бірге, өзі де шет­елдің озық туындыларын аударуда үл­кен еңбек етті. Ол Р.Тагордың “Күй­реу” романын аударғаны үшін Қа­зақ­стан Жазушылар одағының сый­лы­ғын алды.

Жазушы әдебиет пен өнердің ас­тас­қан жері драматургияға да өзіндік үлесін қосты. Оның “Дөкей келе жа­тыр”, “Әнім сен едің”, “Қыр гүлі”, “Төрт бойдаққа бір қалыңдық” т.б. пьеса­ла­ры – республикалық және облыстық театр сахналарында үздік­сіз қойыл­ған туындылар. Гогольдың “Ревизо­рын” еске түсіретін “Дөкей келе жа­тыр” пьесасы арқылы қалам­гер әр за­манда кездесетін әрқилы мі­незбен ерекшеленетін адамдарды өз пьеса­сы арқылы күлдіре отыра сынайды.

Оның кейіпкерлері – белсенді, бі­лімді, өмірге құштар жандар. Адам­ның бойынан тек рухани тазалықты із­дейтін С.Шаймерденов, шығармала­рын тек шыншылдықпен жазатын.

Қаламгердің 1987 жылы жарық көр­ген эсселер мен естеліктерден, авто­биографиялық повестерден тұратын “Ағалардың алақаны” кітабы Қазақ­стан Мемлекеттік сыйлығын алды. Бұл кітабы арқылы жазушы қазақ прозасындағы эссе жанрын жазудың үлгісін көрсеткен жазушы. Осы кіта­бы­на “Бір таба нан”, “Жел керуен”, “Қол­таң­ба” повестерінде деректі шын­­дық­ты көркем әдебиетке айнал­дыр­ған. “Бір таба нан” ХХ ғасырдың 30-шы жылдары қазақ халқына қасірет әкелген аштықты бір ауыл тағдыры арқылы әңгімелесе, “Мені қалай үйлендірмек болды” шығар­масы жеңіл әзілден тұрады.

Ана тақырыбы қашанда болсын әдебиеттің ең аяулы, ең киелі тақы­рыбына айналғаны аян. Жазушы ана бейнесін әдебиетке жаңа қырынан әкеледі. Сафуан Шаймерденов ес­тияр жасқа жақындап қалған шағын­да туған шешесі дүниеден озады. Үй ұс­тап тұратын ақ жаулық керек. Әкесі үйленеді. Болашақ қаламгер өгей ше­шеден нағыз аналық қамқорлық кө­ре­ді. Еш кемдік көрмей өседі. Осы бір киелі ана сөзінің алдына “өгей” деген жүрек қаритын қатыгез деген анық­тауыштың бұлжымайтын заңды­лық емес екенін жазушы “Бір таба нан” повесі арқылы дәлелдеп кеткен. Шығармада өгей шешесі Бейістің ақылы мен қарапайымдылығын, жан­ашырлығы мен мейірімділігін әңгіме­лейді. “Бейіс – жаны жомарт, артық сөзі жоқ, алға түсіп суырыла сөйле­мейтін, пейілі мен жылылығы ішіндегі адам ретінде танылады. Бейіс тұлға­сын жаманшылықтан ада, қиындыққа көнбіс, өзінен гөрі өзгеге болсын де­ген жаны жомарт қалпында тамаша суреттеген. Сол қиын-қыстау заман­да елдің жағдайы, күн-көрісі ауыр, егіс­тіктен масақ теріп, соның дәнін үгіп, көже-қатық істеп, күн көрген. Әрі кет­кенде бір таба нан бола ма, бол­май ма? Оның өзін табу өте қиынға соқ­қан. Ғайыптан мол масаққа кезігіп, нан пісіретіндей жағдайда өгей ше­ше­сі оттан шыққан ыстық нанды буын бұрқыратып әкеліп, өзінен туған Зікі­рияны тоқтатып қойып, Сафуан мен Ес­мағиға бірінші береді екен. Жазу­шы өгей шешенің осы бір жанашыр­лы­ғын әңгіменің мына үзіндісінен бай­қатады. “Бейіс буын бұрқыратып үс­тің­гі табаны көтерді де, қып-қызыл бо­лып күңірете піскен бір таба нанды қо­лына алып қақ бөлді. Сөйтті де жарты таба нанды “ертеден қара кеш­ке де­йін көретінің бейнет, үздігіп ке­терсің, жеп ал!” – деп әкем алдына қойды. Ал қалған жартысын тағы да қақ бөліп “нан дәмін татпағандарыңа екі ай болды ғой, мә, жеңдер деп, Ес­мағи екеуміздің алдымызға қойды. Есімді біліп қалған мен: “Өзіңе қай­да?” – дедім. – Мен тағы барып масақ терем. Тағы да нан пісірем. Сонда жей­мін, – деді менің өгей шешем. Осы­дан кейін қалайша оны өгей шеше демексің?! Тумаған деп аузың барып қалайша айта алмақсың?! Балапаны­на жемді құсып берер көгершініндей таршы­лық кезеңде өз сыбағасын ау­зы­нан жырып бізге бергенін ұмыта алар­мын ба, сірә да. Бақты, қақты, ша­рашасам жебеді, сүрінсем демеді”, – деп өзінің анасына деген ыстық сезімі мен өл­шеусіз алғысын жан тебірен­терлік сөз­дерімен жеткізеді. Сафуан Шай­мер­денов – әдебиеттегі тасжү­рек, қайы­рымсыз етіп суреттейтін “өгей ана” бейнесін ақтап шыққан жазушы.

Жазушы – нені жазса да, әр сөзін таңдап-талғап жазатын талғампаз, сарабдал жазушы. Қаламгердің су­реткерлік табиғатына қатысты ойла­рын академик-жазушы Зейнолла Қаб­долов “сөз өнеріне бетіндегі бар ұяты­мен, кеудесіндегі күллі дірілімен қа­райтын”, – дей келіп, “Сафуанның қай шығармасын алсақ та, күн шуағы се­кіл­ді жылы, нәзік лиризм толқып, төгі­ліп тұрады. Бұл оның сыршыл сурет­кер екендігін танытады. Қай шығар­масын алсақ та таза, тұнық парасат бар. Ал интеллект әдеби шығармаға ауадай қажет”, – деген сөздерімен өрбіткен.

Қазақ прозаиктерінің қатарында “ең мәдениетті жазушы” атанған Са­фуан Шаймерденовтің көркем шы­ғар­малары образдарының мінез ерек­­ше­лігімен, тазалығымен оқыр­ма­нын баурап алады. Жазушы по­вес­терінің ішіндегі оқырманын ә де­геннен бау­рап алатын деп “Мәжнүн талды” ай­туға болады. Бұл – қалам­гердің өнерге деген көзқарасын айқындай­тын көлемі шағын, маз­мұны тұшым­ды шығарма.

Көркем шығармаға қойылатын бас­ты талап – тіл шеберлігі екендігі анық. Әрбір жазушының өзіндік стилі тілі арқылы көрінеді. Сафуан Шаймерде­нов туындылары – тек өмірден алын­ған дүниелер. Оқиғаны жинақы құрай­ды. Мысалы, айтайық, “Ит ашуы” деп аталатын анималистік шығармаға жататын повесінде адам­дар мен қа­тар Марғау деп аталатын иттің дос­тыққа, уәдеге беріктігі, өз иесіне шексіз беріл­гендігін шынайы сурет­тей алуымен құнды. Осы шығарма­сын жазардың алдында Алматы об­лы­сының аудандарын аралап жүріп мынадай оқиғаны естиді. Бір шопан жайлаудан көшердің алдында итін жоғалтып алып, іздеп-іздеп таппаған, қасқыр жедіге жорыпты да, көшіп кете барған. Келер көктемде әлгі шопан бұрынғы үйреншікті ізімен таудағы жайлауға келе жатса, алдынан иті шы­ға келіпті. Шақырса келмейді, қат­ты өкпелеген. Сөйтсе, ел көшкен­де жұрт­та қалған ескі тонды күзетіп қа­лып қойған екен. Міне, осы жай жа­зушының “Ит ашуын” жазуына түрткі болады. “Ит ашуындағы” кейіпкерлер сырт­тай қарапайым көрінгенмен, шын мәнінде іштері қатпар-қатпар, терең жатыр. Бір таңғаларлығы, санасы адамдардан төмен болып жаратылғанына қарамастан адал­дық­ты тануда Марғау ит болса да біраз адамнан озық болып шығады. Марғаудың адамдардан тағы бір артықшылығы – ол екіжүзділік де­генді ұқпайды, сондықтан да пен­делер секілді адамдардың қарау­лығына, әділетсіздігіне, көрсе де көрмегенсіп, білсе де білмегенсіп көз жұма қа­рауды білмейді. Әділет, шындық үшін ойланбастан батыр­лар­ша, на­ғыз ерлерше айқасқа шы­ғады. Жазушы осылайша өзінің сүйік­ті кейіпкері Марғау арқылы екіаяқ­тылардың аярлығын, пенде­лігін олар­дың бетіне шыжғырып басады.

Сөз жоқ. С.Шаймерденовтің “Ит ашуы” – өз заманының шындығын тереңнен қопарған, көркемдік кестесі келісті, талантты туынды.

Әрбір жазушы – қоғаммның тыны­сын тыңдап, аяқ алысын аңғарып отырады, сөйтіп, өзі өмір сүріп отыр­ған қоғамның айнасына айналады, ыстығына күйеді, суығына тоңады. Са­фуан Шаймерденов елдің әлеу­меттік-қоғамдық мәселелеріне ара­ласып, ащы да болса шындықты айтып, үн қосып отырған. Желтоқсан оқиғасы тұсында әділеттілікті талап еткен қа­зақ жастарын аяусыз ұрып-соққан, қуғын-сүргінге салған, оны­мен қой­май, күллі халықты ұлтшыл деп айып­таған билікке қарсы батыл үн қатқан қаhарман жазушы.

“Ана тіліне Мемлекеттік мәртебе беру үшін күрес қызып, тіл тағдыры, демек ел тағдыры таразыға тартыл­ған шақта салғырттық пен мәңгүрт­тік­ке қарсы айқасқа белсене, бел шеше кіріскен ат төбеліндей аз ғана азамат­тар­дың бірі тағы да Сафуан еді”, – деп орынды бағалаған З.Қабдолов еді. “Бүгінгідей табанының бүрі жоқ, тай­ғақ заманда атап өтетін бір жай: Са­фуан Шаймерденов – Құдай жарат­қан табиғи мінезін таза сақтап қалған аз адамдардың бірі. Оның бойында еш­кімге жалпуыштан­байтын, жоғары­ға жағынып, көсемнің көзіне түсейін демейтін, қашан да өз тізгінін өзі ұс­тап қалған қайсар табандылық бар. Осы қасиет жазушы шығармалары­нан айқын көрініп тұрады. Ол кейбір әріптестері сияқты науқаншылдыққа, ұраншылдыққа ұрынған жоқ. Зманы­на қарай күйлей­тін, жолы жеңіл, жалған тақырып­тарға да қызықпады, – деп жазды жазушы Қ.Жұмаділов.

Жазушының өзгешелігін, даралы­ғын танытатын, өзіндік шеберлігін ай­қындайтын тілдік қолданыстары мол. Айшықтау, ажарлау тәсілдері образ жасауда айрықша қызмет атқарады. С.Шаймерденов шығармаларында те­ңеулер қаламгердің шеберлігін, тілі­нің байлығын, орынды сөз ұйқас­тыру тәсілдерін айқындайды. Мы­салы: “Сәс­ке кезінде аспанды біртін­деп сұр­қай бұлт басты. Сілімдік жаңбыр сір­кірейді. Ұзақ күндер жы­лап жауар ақ жаңбыр. Түндіктеріне тіреуіш қойыл­ған киіз үйлер, шағын-шағын төмпе­лер сияқты. Мелшиіп қалған иманақ тау да үлкен бір обаға ұқсап, жым-жырт құлазып қалған” (“Жыл құсы”, 106-б.).

“Жыл құсы” повесінде табиғат көрінісі осылай берілсе, “Мезгіл” повесінде басқаша өрнектеледі.

“Ашық күн. Айнала тып-тыныш, күл­гін түсті ұсақ жапырақ жамылған қа­лың талдар қимылдамайды. Ұза­рып пі­сіп, сабағы енді қата бастаған үкі қу­райлар мен жалбыздың исі шы­ғып, ап­тап ыстық леппен ауық-ауық мұ­рын­ды қытықтап өтеді. Арғы бетте өзен бо­йын жарыса қуалап кете бе­рер қа­лың тоғай. Онан әрі, жалпақ ша­бын­дықта, талмен өріп, бастырып тас­та­ған маялар жер бетінің меңдері секілді”.

Міне, жазушы шығармаларында суреткерлік шеберлігі әр қырымен осылай келеді. Халықтық тілдің ай­шық­ты сөз өрнегін, әдемі сөз нақы­шын қисынын тауып, ойды қысқа, бей­нелі түсінікті етіп жеткізу мақсатында шебер қолданған.

Қаламгер шығармалары тілінің та­залығымен, эстетикалық өзгеше­лігі­мен де тартымды. Ол нені жазса да шынайы, қарапайым сөздермен жү­рекке жеткізе жазады. Шығармала­рында кейіпкерлерінің бейнесін әр қырынан танытып, олардың образын жасауда түрлі сөйлеу мәнерін пай­даланады, олардың мінезі, сөйлеу ерекшеліктері ішкі жан дүниесіне байланыста беріледі.

Сафуан Шаймерденовтің көркем туындылары халқымен бірге жасай бе­рері шүбәсіз. Біз жазушының Қы­зыл­жар өңірінде туып-өскендігін, бі­лім алып, адал азамат болып қалып­тасқандығын, нағыз талант иесі бол­ған­дығын мақтан тұтамыз.

Сафуан Шаймерденов – қазақ әде­биетінің көрнекті жазушысы, қазақ ұл­тының ары мен нары.

Жанар ТАЛАСПАЕВА,

М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің профессоры, филология ғылымдарының кандидаты.