Могиканның соңғы тұяғы…

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қазақ әдебиеті алыптарының ақыр­ғысы Ғабит Махмұтұлы Мүсі­репов Солтүстік Қазақстан облысы­ның Жамбыл ауданындағы Жаңажол ауылында 1902 жылдың 22 науры­зында дүниеге келіп, 1985 жылғы 31 желтоқсанда Алматы қаласында өмір­ден өткен біздің даңқты жерле­сіміз. Биыл 120 жасқа толып отырған ол қазақ әдебиеті алыптарының арасында барлық құрметке бөленіп, барлық атақ-даңқтарға қол жеткізіп, баянды да ұзақ ғұмыр кешкен ба­қыт­ты жан деп айтуға болады. Қазақ әде­биетінің проза жанрында еңбек етіп, драматургия мен сыншылықты да қатар алып келген оның еңбектері Мем­лекеттік сыйлық, Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, Еңбек Ері және Қазақстанның халық жазушысы атағын алуға қол жеткізді. Жеті орден, бес медальмен наградталған. Қоғам­дық өмірде КСРО мен Қазақ КСР Жоғарғы кеңестерінің депутаты, оның ішінде бір жыл Жоғарғы Кеңестің төрағасы болса, екі рет Жазушылар одағының төрағасы, қазіргі “Егемен Қазақстан”, “Қазақ әдебиеті” және “Ара-Шмель” журналының бас ре­дакторы сияқты қалам қайраткерлері үшін ең үлкен лауазымдарда болды.

Ел басына күн туған 1937 жылы ол Қазақ Өлкелік партия комитетінің баспасөз бөлімі бастығының орынба­сары, одан кейін саяси-ағарту бөлімі­нің меңгерушісі сияқты қызметтерді атқарған. Осы қызметтерде ол қиын-қыстау уақытқа қарамай шашасына шаң жұқтырмай, артына жаман сөз ілестірмей, саф алтындай таза қалы­бымен шыға білді. Тіпті “Бейімбет жау болса – мен де жау” деп қылышынан қан тамған қасапшы билікке қасқайып қарсы тұрып, қаламдасын қорғай біл­ген жалғыз қазақ жазушысы болды. Ал өз басына күн туғанда НКВД жен­деттерін қапы қалдырып, аңдыған жауды ақыл-айласымен жеңіп, тыр­нақтарына ілікпей, құтылып кете ал­ған да жалғыз Ғабит Мүсірепов. Бұл да үлкен ерлік, егер ол көптің бірі бо­лып қызыл қырғынның құрбаны бо­лып кете барса, қазақ халқы өзінің эс­тетикалық талғамын арттырған, көр­кем ойға қанықтырған оның кейінгі классикалық шығармаларын көре алмаған болар еді.

Ғабеңнің тағы бір қасиеті – ол қазақ әдебиетіндегі маңызды талас-тартыс пікірлердің кесімін айтатын, бәрін мо­йындататын әділ төрешісі, аузы дуа­лы жоғары бедел иесі болды. Мәсе­лен, ұзақ жылдар бойы келіспес пікір таласына айналып келген Махам­беттің “Ерулі атқа ер салмай, еңку-еңку жер шалмай…” – деген жыр жол­дарындағы “ерулі”, “ереулі” және “ере­уіл” сөздерінің қайсысы дұрыс еке­нін нақтылап беріп, нүктесін қойып кетті. Талас пікір туғанда жазушы Бер­қайыр Аманшин Ғабеңе ашық хат жа­зып, осы үшеуінің қай дұрысын ай­туды тілеген еді. Ғабең жауға асыққан батырлар көздеген жеріне жедел же­ту үшін қос атпенен шабатынын, оның екін­шісін “ерулі ат” деп атаға­нын ай­тып, айтысты қорытқан. Өкі­нішке қа­рай, Ғабең өмірден өткесін осы талас­ты қайтадан бықсытатын­дар шықты…

Ғабит Мүсіреповтің көзіне түсу, сыни мақалаларында көріну, жақсы лебізін есту қазақ жазушыларының арманы болған. “Жол таптым бар қазақтың жүрегіне…” – деп Сәбит Мұқанов айтса, Ғабит Мүсірепов – бар­лық қазақ ақын-жазушыларын те­гіс мойындатып, қаламдастары ара­сында “сөз зергері” деген айрықша маңызы бар атаққа ие болған бірден-бір жазушы.

Осынау құрметті дәрежелердің бә­ріне ол өзінің алғашқы “Қос шалқар”, “Шұғыла” және т.б. әңгімелерінен бас­талған жазушылық жолында кәсібіне адал, кісілігіне кір келтірмеген, қала­мына шаң жуытпаған қалпы аққан сайын саларымен толысқан, бірақ ар­насынан асып, тасып төгілмей ағатын ұлы өзендей сарабдал, салмақты, ғажап ғибраттылығымен жеткен жан. Мұқағали Мақатаев Ғабең туралы:

“Ғабеке,

Анда-сан­да сізді көрем,

Сізді көрсем жомарт бір күзді көрем,

Еліктеп өзіңізге есім кетіп,

Кө­ген­деп ақ қағазға тіздім өлең…” – деген екен.

Сол айтпақшы, Ғабең жемісі мол, саф ауалы, күні шуақты, салқын са­малды, сары алтындай сары жапы­рағы ақырын ғана сыңсыған жомарт күз сияқты еді.

Өмірінің әр кезеңінде ол ана тақы­рыбына терең бойлап, құнын ешқа­шан жоймайтын “Адамның анасы”, “Өлімді жеңген ана”, “Ананың анасы”, “Ашынған ана” сияқты әңгімелерін жазып, қазақ әдебиетіне жаңа леп, көркемдік өрнек әкелді. Ал ана обра­зының жаңа қырларын ашқан “Ер ана”, “Ақлима” атты әңгімелері соғыс жылдарында жазылды. Жалпы ана тақырыбы мен әйел психологиясын ашуды берік ұстанған жазушы әйел­дің ғажайып сипатын, ішкі дүниесінің көркемдігін, сезім әлемінің байлығын беретін еңбектерін өмір бойы жалғас­тырды деп айтуға болады. Сол қатар­да “Қыпшақ қызы Аппақ”, “Әнші Май­ра” және басқа үлкенді-кішілі шығар­малары туған. Ал өмірінің соңғы жыл­дарында жазған “Ұлпан” романы – осы тақырыпты түйіндеген айрықша еңбегі. Жазушы солтүстік қазақтары­ның арасында өмір сүрген тарихи тұл­ғаның күрделі өмірін негізге ала отырып, өзінің суреткерлік шеберлі­гімен сол замандағы қазақ әйелінің ең жарқын, асыл қасиеттерін көрсете білді.

Алтынның қиыршықтарындай бол­ған оның “Жеңілген Есрафил”, “Өмір жорығы”, “Қыран жыры”, “Тарландар”, “Этнографиялық әңгіме”, “Достар қалжыңы”, “Тимка-Димка” және т.б. жүздеген әңгімелері адам өміріндегі қым-қиғаш характерлерді, психоло­гиялық ерекшеліктерді, таным-білік­терді көркемдікпен суреттеп, бұрын ескермеген таныс дүниелердің жаңа қырларын танытып, ойға қалдырады.

Ғабит Мүсірепов әлеуметтік маңы­зы терең тақырыптарға барып, тұтас бір ғасырға жуық кезеңді арқау еткен эпикалық дүниелер де жазған түбі терең жазушы. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан Қазақ даласында үлкен өндіріс ошақтарының, өнеркәсіптің, жұмысшы табының тууы мен қалып­тасу тарихын баяндаған “Оянған өл­ке” романын ол 1953 жылы жазып шық­қан. Күнкөріс қамымен шахтаға түскен Бұланбай секілді жігіттерді Сикорский сияқты қулардың аунатып жеуі, жауыздық әрекеттері, қазақ аза­маттарының өз намысы мен еңбегі үшін оларға қарсы күрес тәсілдерін меңгере бастауы, Игілік сияқты қазақ алпауыттарының жаңа әлеуметтік өзгерістерге бейімделіп, баюдың жаңа амал-айлаларын табуға ұмты­луы сияқты дүниелер реализм әдісі­мен шынайы баяндалып, оқырманға сананың жаңа заманға өзгеру тари­хы­нан мол мағлұматтар береді. “Оян­ған өлкенің” заңды жалғасы болған “Жат қолында” тек 31 жылдан кейін, 1984 жылы жарық көрді. Романның “Жат қолында” атануының өзі Қазақ даласындағы Қарағанды, Ақбұйрат, Нілді кеніштеріндегі жерасты байлы­ғын ағылшын, француз, орыс кәсіп­кер­лері сияқты жат жұрттардың өз игілігіне пайдалануына жазушының ішкі түйсігіндегі қарсылығы романның өне бойынан сезіледі. Осыған орай Кенжеғара Берікқарин сияқты еліне жаны ашитын қазақтың оқыған жасы­ның жаңа типті бейнесінің жасалғаны жазушының табысы. Кенжеғара – ке­шегі шынжыр балақ, шұбар төс атанған Игілік байдың ұлы болса да тарихтың жаңа дәуірінде, колониал­дық басқыншылық жаңа қырға көтерілген кезеңінде туған жаңа типті образ. Бұлар халық қамы үшін еңбек етіп, 1937-38-дің қанды қырғынында тегіс репрессияға ұшыраған Алаш оқығандарының бейнесі екенін ойлы оқырман түсініп отырады. Бұлардан басқа, жазушының шебер қаламынан “Қазақ солдаты”, “Кездеспей кеткен бір бейне” сияқты күрделі прозалық туындылар өмірге келді.

Жазушы Ғабит Мүсіреповтің үлкен табысы драматургия саласында кө­рін­ді. Оның ұзақ жылдар бойы об­лыстық, республикалық сахналардан түспей келе жатқан “Ақан сері – Ақтоқты”, “Қыз Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” атты драмалық шығар­малары осы саланың шедеврлері болып танылған. Бұл шығармала­рын­да жазушы белгілі тарихи адам­дар­мен қатар фольклорлық қаһар­ман­дардан тамаша драмалық бейне­лер жасай білді. Ұлы жазушымыз Мұх­тар Әуезов: “Қозы Көрпеш” пьесасы қазақ әдебиетінің бұл салада ірілеп өскендігінің айғағы. Драматургия құ­рылысы қиын, ауыр жанр болғанда “Қозы Көрпештің” жазушысы сол қиын­шылықтарды шеберлікпен, ақын­дық, көркемдік, ұсталықпен ше­ше білген”, – деп жазды.

Бұлардан басқа, драматург Мүсі­ре­пов “Қыз Жібек” операсының, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” балетінің либ­реттосын жазды. Қазақтың ең алғаш­қы фильмі “Амангелді” мен классика­лық киносы “Қыз Жібектің” сценарийі де Ғабеңнің ұшқыр қаламынан туды.

Жазушының қазақ әдебиетінің ты­нысын ашып, басқа халықтардың үз­дік ойын ұлтымызға танытудағы ең­бегі де зор. Ол көркем аударма сала­сында еңбек етіп, О.Генридің новел­ларын, М.Горький, М.Шолохов, И.Эрен­­бург, В.Васильевскаяның әң­гімелерін, В.Шекспирдің, А.Остров­скийдің, К.Симоновтың, Л.Леонов­тың, А.Сафроновтың, А.Штейннің пьеса­ларын шеберлікпен тәржіма­лады.

Ғабит Мүсірепов – өзіне ғана емес замандастары мен іні-қарындастарына да тілдің табиғилығы мен тазалығы, әсемдігі мен сұлулығы, шеберлігі мен көркемдігі бағытында қатаң талап қойған эстетикалық талғамы жоғары қаламгер. Тілдік нор­маның сақталуы оның назарынан үнемі түспей, аймақтық диалектілер мен шеттен кірген сөздерді әдебиет­ке орынсыз тықпалайтындарға қарсы ол алғы шепте болып, үлкенді-кішілі бірнеше мақала жазды. 80 жастан асқан шағында Алматыда “Соңғы жылдардағы қазақ көркем шығарма­ларының тілі” атты конференцияның ұйымдастырылуына мұрындық бо­лып, онда өзі “Ана тілін арымыздай ардақтайық” деген тақырыпта мін­берде тұрып үш сағаттан артық баян­дама жасаған. Ғабеңнің осы соңғы ерлігін әдебиет сүйер қауым үнемі ризашылықпен еске алып жүреді. Ол кезде жас жазушылар болған Дүкен­бай Досжановтың, Молдахмет Қа­назовтың, Бекділда Алдамжаровтың, Марат Қабанбаевтың, Софы Сма­таев­тың, Кәрібай Ахметбековтің жә­не т.б. шығармаларындағы орашо­лақ сөйлемдер мен тіркестерді сы­нап, мінін көрсетіп береді. Мысалы, мысықты сипаттаған Марат Қабан­баев­тың “шалдың жұмсағын кертіп жеп, жылысын жалап жүрген мау­басы” деген сөйлеміне “…“шалдың жұмсағы” деген жасы үлкендердің қалжыңдарында қалыптасқан мәні бар сөйлем. Ал енді мысық барлық аңдар сияқты жұмсақты кертіп жемейді, жұлып жейді. Мұны білмесе – білмеске соқтықпау керек”, – деп қатаң ескерту жасайды. Сол кезде қалыптасқан жазушылар Қалихан Ысқақов, Мағзом Сүндетов, Смағұл Елубаев шығармаларындағы кейбір жаңылыстарды да көзге көрсетіп кетіпті. Осының бәрін сол жылы 83-ке келген ақсақал ана тіліміздің тазалығы, көркемдігі, болашағы үшін толғанып, жазушылардың еңбекте­рін оқып, зерттеп жүріп тапқан. Мұндай ерлікке Мүсіреповтен басқа жазушылардың қайсысы барғанын білмейміз. Білетініміз тіл тазалығы Мүсіреповтен кейін күн тәртібінен түсе берді. Тіпті Ғабең кеткен соң “қазаннан қақпақ кетті, ұрыдан ұят кетті” дейтіндер де көп.

Әдебиеттің атасы деуге лайық осындай тұлғаны өмірге әкелген Қызылжар өңірі халқы ғана емес, бүкіл еліміз Ғабит Мүсіреповті айтып, қалай мақтанса да, қалай шаттанса да лайықты. Академик Зейнолла Қабдоловтың “Мүсіреповті мақта­майық, Мүсіреповпен мақтанайық”, – деген сөзі өзінің маңызын ешқашан жоймайды деп білеміз. Алыптар тобының ақыры болған Ғабит Мүсі­репов осылайша өзінің ғана емес өз замандастарының да туған әде­биетке деген адалдығын талап етіп, түйіндеп кеткен жан.

Жақсыбай САМРАТ,

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.