АҚБЕРЕН АҚЫН

Жуырда редакциямызға ақын, Қазақстан Жазушылар одағы басқарма төрағасының бірінші орынбасары Ақберен Елгезектің мейман болып, ұжым мүшелерінің сауалдарына жауап бергенін газетіміздің өткен сандарының бірінде жазған болатынмыз. Сол әңгіменің толық нұсқасын назарларыңызға ұсынып отырмыз.

– Ақберен Елгезеұлы, бір ғасыр­дан ас­там тарихы бар, туын Сма­ғұл Сә­дуақасов, Мағжан Жұмабаев сын­ды алаштың аяулы перзент­тері қадаған қарашаңыраққа қош кел­діңіз! Біздің алғашқы сауалы­мыз өзіңіз суығына тоңып, ысты­ғына күйіп келе жатқан Қазақстан Жазу­шылар одағына қатысты болмақ. Бұл ұйымның аты да, заты да ке­зін­де, әсіресе өткен ғасырдың жет­пісінші жылдарынан бергі уа­қытта дүркіреп тұрды ғой. Қазіргі күні ат­қарып отырған жұмыстары жайлы айтып өтсеңіз.

– Халқымыздың небір ардақты тұл­ғаларының ізі қалған қарашаңыраққа табан тіреп, ұжым мүшелерімен кез­десіп отырғанымды мақтаныш санай­мын. Қазақстан Жазушылар одағы Қызылжардағы қазақылықтың үні болып отырған “Soltüstık Qazaqstan” газетінің інісі іспеттес. 2024 жылы одақ өзінің тоқсан жылдығын атап өтеді.

Біздің елімізде бес мыңнан астам үкіметтік емес ұйым бар. Жазушылар одағын сол ұйымдардың бірі ретінде санайтындар да кездеседі. Бірақ бұл – жаңсақ пікір. Одақтың мақсаты да, міндеті де ауқымды, стратегиялық мәні өзгеше. Президент Әкімшілігінің жеті стратегиялық ұйымы бар ғой. Соның бірі – Жазушылар одағы. Жуыр­да біздің ұйым стратегиялық әріптес деген статус алғалы жатыр. Олай болған жағдайда, ұйым рес­пуб­ликалық бюджеттен қаржыландыры­лады. Мұны біз мемлекеттің қамқор­лығы деп түсінуіміз керек.

Әдебиет қолдау болмаса, өздігінен дамымайды. Кезінде “ақын-жазушылар кітаптарын шығарып, өз күндерін өздері көруі керек” деген талап бол­ды. Осының кесірінен кітап та оқыл­мады, түрлі жанрлар да кенжелеп қалды. Біздің қоғам әлі көп дүниеге дайын емес. Америка Құрама Штат­тарының өзінде әдебиетті қолдау қоры бар. Оған жыл сайын елдің ішкі жалпы өнімінің белгілі бір пайызы бөлінеді. Мұндай қорлар Бельгияда да, Ұлыбританияда да ашылған. Әрісін айтпағанда, көрші Қытай әде­биетті үлкен идеологиялық қару ре­тінде пайдаланып келеді. Олар­дың “Қытай әлемдік әдебиетті тұтынушы емес, экспорттаушы ел болу керек” деген жоспарлары да бар. Осындай ауқымды мақсаттың арқасында ширек ғасыр ішінде аспан асты елінің қаламгерлері екі рет Нобель сый­лығына ие болды. Міне, осының бәрі әдебиетті қолдаудың арқасында мүм­кін болып отыр.

Мен 2018 жылы одақ төрағасының орынбасары болып тағайындалдым. Сол жылдан бері біз екі мәселені негізге алып келеміз. Оның алғаш­қы­сы – жастарды қолдау. Одақ мүшеле­рінің 80 пайызға жуығы – зейнеткер­лер. Өмір бір орында тұрмайды ғой. Аға буынның орнын жалынды жастар басады емес пе? Қазір жастардың көбі қатарымызға қосылып жатыр. Жер-жерлердегі филиалдарымыз­дың төрағалығына айтары бар жас­тар­ды алып жатырмыз. Екінші мәсе­ле – төл әдебиетімізді сыртқа таныту. Өткен жылдары елордада өткен “Азия қаламгерлерінің тұңғыш фору­мы”, “Еуразиялық форум” – барлығы сол мақсатты көздейді. Бір атап өтерлігі, мұндай ауқымды шаралар Қы­тай, Жапония сияқты ірі мемлекеттерде бұрын-соңды ұйымдастырыл­ған емес. Осы шаралардың аясында он бес шақты елдің өкілдерімен ме­морандумға қол қойдық.

Жалпы қоғамдық ұйымды алып жүру, жұмысын бір ізге қою оңай шаруа емес. Орталық аппараттың өзінде жетпіске жуық адам жұмыс істейді. Олардың еңбекақылары уақытында төленуі тиіс. Одақ жанынан “Қазақ әдебиеті” газеті, “Простор”, “Жұлдыз” журналдары шығып тұрады. Биыл “Жұл­дыздың” 100 жылдығы тойлан­бақ. Соған дайындалып жатырмыз. Бүгінде одаққа тоғыз жүзге жуық қаламгер мүше.

– Сіз Қазақстанмен қатар Ресей Жазушылар одағының да мүшесі­сіз. Қазақ қаламгерлерінің арасын­да көрші елдің ұйымына қабыл­данғандар саусақпен санарлық. Сіз бұл ұйымға мүшелікке қалай өт­тіңіз? Сол туралы айтып берсеңіз.

– Ресейде бұл ұйымның сан тар­мағы бар. Мәскеу, Омбы жазушылар одағы дегендей, жалғаса береді. Біз қайсібір жылы ынтымақтастық жөнін­дегі меморандумға қол қою үшін көр­ші мемлекетке арнайы барған едік. Жастайымнан орыс жазушыларының шығармаларын көп оқығанмын. Атақ­ты ақындарының өлеңдерін жатқа білемін. Жиналыс аяқталған соң орыс қаламгерлерімен дастарқанда бас қостық. С. Есениннің, А. Ахматованың өлеңдерін нақышына келтіріп оқып жатырмын. Үстел басындағы әріптес­терім риза болды. Мені ұйымға мү­шелікке қабылдады. Негізі бұл мәсе­ле біздің де, олардың да жоспарла­рында болмаған. Олар менің орыс қаламгерлері, әдебиеті туралы жақсы білетінімді негізге алса керек.

– Қазіргі кезде кім көп – ақын, жа­зу­шы көп. Екінің бірі қаламгер бол­ғысы келеді. Тас лақтырсаң, со­лар­ға тиеді. Соған сіздің көңіліңіз тола ма?

– Қазір әдебиетке ағылып келіп жат­қан жастар көп. Мен соған қуанамын. Ал олардың жазғандары әдебиеттің ауыр жүгін көтере ме, жоқ па, келер ұрпаққа мұра болып қала ма, жоқ па оны төреші уақыттың өзі екшелейді. Ортамызда бірнеше жыр жазып, өздерін бәрінен мықты санайтындар да кездеседі. Мен оларды да қолдай­мын. Бәріміз өлеңге алғаш келгенде алдыңғы толқын өкілдерінің шығар­маларына сын көзбен қарап жүрдік қой. Тіпті олардың көбі бізге түк бітірмегендей көрінетін. Жылдар өтіп, өлеңнің жан шыдатпас отына күйген сайын алдымыздағы ағалардың еңбегін түсініп, оларды мойындадық, құрметпен қарай бастадық, тәкап­парлығымыз үшін ұялдық. Ол – өлеңнің алғашқы баспалдағын аттаған әр адамның басынан өтетін жағдай. Қазір бізге де “әдебиеттің сахнасынан түсулерің керек. Біз келдік” деп шапшып тұратындар бар. Жалпылай алғанда олардың барлығы жаңа, тәуелсіз әдебиетті жасауға ұмтылуда.

Екінің бірінің ақын болғысы келетіні жасырын емес. Өйткені ақындық қазақтың қанында, тіршілігінде, алпыс екі тамырында бар. “Ақ өлең” деген пайда болды. Оны қарапайым оқырман сандырақ деп қабылдауы мүмкін. Бірақ ол – өлең. Еркін ұйқасқа негізделген. Сол жаңа жанрды дамы­тып жүрген бір топ жас өсіп келеді. Прозада психологизм, постмодер­нистік жанрлардағы ізденістер қуан­тады. Бұл, бір сөзбен айтқанда, әде­биеттің эволюциясы. Оны қабылда­май­тын­дар да кездеседі, жақтыр­майтындар да табылады. Өмір заңы сол. Жастардың көбі қымбат көлікке, жайлы пәтерге қызығушы еді. Қазір бәрі басқаша, білімді, жан-жақты атану, көп тілді білу сән болып барады.

Әдебиетте махаббат, табиғат, ту­ған жер, өмір, өлім сияқты мәңгілік тақырыптар бар. Олар оқылымды. Сондықтан жаңа жанрлардың өзінде сол тақырыптар жырлануы тиіс. Ақын Мұқағали Мақатаевтың шығар­мала­рын алайықшы. “Аққулар ұйықтаған­да” мен “Ильич” поэмаларын салыс­тырайық. Оқырман адалдық пен мейірімді насихаттайтын алғаш­қысын сүйіп оқиды.

–“Кітап оқу сәнге айналып ба­рады” дедіңіз. Керісінше, кітапты керек қылмайтындардың саны да қаптап барады. Бұған қандай уәж айтасыз?

– Ешкімге құпия емес, қазір елі­міздің барлық дүкендерінде қазақ тілінде жазылған кітаптар жетім бұ­рышта тұр. Бұл туралы талай айтыл­ды, талай жазылды, бірақ нақты шешімін таппады. Оның себебі біреу-ақ – мәселе заң аясында көрсетіліп, шешілмеген. Мысалы, өзімнің “Бол­маған балалық шақ” атты кітабымды “Меломан” дүкені қабылдаған жоқ. Жоғары жаққа хабарласып, араға адам салып, уақытты созып жүріп, әрең өткіздік. Олардың айтатын уәжі: “Қазақ тілінде кітап оқылмайды, оны ешкім сатып алмайды”. Оның бәрі өтірік дер едім. Қазіргі жастар кітапты жақсы оқиды. Әрине, оқымайтындар да жоқ емес. Бес саусақ бірдей болмайды ғой. Кейін “Меломан” осы кітабымды екі рет қайталап сұрады, яғни, бәрі сатылып кеткен. Мысалы, кітап дүкендерінде 50 де 50 ережесін жасауға болады – яғни, кітап дүкен­деріне 50 пайызын қазақша кітап етуді міндеттеу керек. Себебі әдебиет – баршаңыз білетіндей рухани қа­зынамыз.

Қазір “қоғамдық маңызы бар” деген атаумен жылда кітап шығып жатыр, олар ешкім қарамайтын кітапхана­ларға жіберіледі, нақты оқырманның қолына жетпейді. Қоғамдық маңызы бар әдебиет деген бағдарлама кітаптары мектеп кітапханаларында бар ма? Оның екі сала екені түсінікті, бірақ мемлекет бізде біреу. Сондық­тан Білім және ғылым министрлі­гімен бірлесе отырып, бұл мәселені шешуге болады деп ойлаймын. Қазір мектеп кітапханаларында қазақ тілін­дегі кітаптар саны 27 пайыз. Демек, қалған 73 пайызы орыс тілінде деген сөз. Отыз жыл бойы шығып келген көр­кем әдебиет ол мектептерге жетпе­ген, мектеп сөрелерінде сол социа­листік-реализм талабымен шыққан ескі идеологияны насихаттайтын әдеби кітаптар тұр. Бұл туралы ар­найы республикалық кітапханашы­лар семинарында айтылды, сондық­тан бұл сандар ойдан шығарылмаған.

– Тұңғыш жинағыңыз – “Көлең­ке­­лер күбірін” бір деммен оқып шыққанбыз. “Ғарыш”, “Шексіздік сыртындағы шам”, “Fantasma­goria” (түрік тілінде) атты туын­дыларыңыз да өз оқырмандарын тапқан. Өлеңдеріңіздің ағылшын, француз, испан, араб, қытай, түрік, әзірбайжан, қырғыз тілдеріне аударылып, көптеген антоло­гия­ларға да енгенінен хабардармыз. Мені таңғалдыратыны, қазақ әде­биетіне азық боларлық көптеген дүниелер жазған сіздің мектепте орысша оқығаныңыз қалай?

– Тілім орысша шыққан. Осылайша үйдегілер орыс сыныбына беруді ұй­ғарыпты. Алайда ана тілімді ұмытпа­дым. Осы деңгейге жетіп отырға­нымның өзі орыс тілін жетік білетін­дігімнен болар.

– Бұрын Қазақстан Жазушылар одағына өту қиын шаруа болатын. Бірнеше кітабы шыққан ағала­рамыздың көбі көздері тірісінде бұл бақытқа қол жеткізе алмай кетті. Қазір бұл процесс жеңілде­гендей ме, қалай?

– Бұрын одаққа мүше болғысы келетіндердің үш кітабының жарыққа шыққаны талап етілетін. Қазір екі кітапқа азайттық. Тағы бір өзгешелік бар. Кітап жазу, шығару оңай емес. Ол сапалы болуы керек. Осыны еске­ріп, біз республикалық, облыстық әде­би байқаулардың бас жүлдегерін одаққа қабылдаймыз деп шештік. Бұл да жастардың талабын ұштай түсері анық.

– Сіздің шығармашылығыңызға қарай ойыссақ. Лирикалық, фило­со­фиялық, жаңа бағыттағы өлең­деріңіз аға буын өкілдерін болсын, жастар тарапынан болсын жақсы бағасын алып үлгерді. Мүйізі қарағайдай қаламгерлердің өзі сізді “Құбылыс” деп бағалайды. Өлеңдеріңізді оқып отырып, қазақ­тың аяулы ақын қыздарының бірі Жанна Елеусіздің поэзиясымен ұқсастықты аңғарамын. Мысалы, бір өлеңіңізде: “Тәңір жақтан құйылады ноталардың жаңбыры”, “уақыт нұры тамшылар сағатым­нан” деген сияқты жолдар бар. Жанна Елеусіз болса, “Өмірімнің көрмесінен, жұлып ап ғұмырым­ды”, “Түседі ақ параққа, ғұмырым ақтарылып” немесе “Өлесің ғой дегендерге, Өлеңмін деп барам өксіп”, – деп толғанады. Сонымен қатар поэзияңызға “періште”, “пе­йіш”, “ғалам”, “жеті қат”, “ғарыш” сияқты тіркестерді жиі қолдана­сыз. Оның сыры неде?

– Менің Алаш есімді ұлым дүниеге келді де, бірнеше күннен кейін шетінеп кетті. Баламның жан сақтау бөліміне түскенін естігенде біртүрлі күй кештім. Ұйқыдан оянсам, қолым­да ақ түсті бірдеңе пайда болды да, жоқ болып кетті. Мен сол кезде ба­ламның жанының үзілгенін сездім. Содан кейін менің өмірім өзгере бас­тады. Жаңағы өзіңіз айтып отырған өлең жолдары, шын мәнінде, менің жанымнан шыққан сөздер емес. Әлдекімнің құлағыма сыбырлаған­дарын ақ параққа көшіріп жазғандай­мын. Бұл жерде мен тек дәнекер ғана сияқтымын. “Көлеңкелер күбірі” жи­нағым шықпас бұрын күніне бес-алты өлең жазатынмын. Негізі бұл мүмкін емес жағдай. Ақ параққа шимайла­ған­дарымды таңертең оқып қарасам, менің ойларым емес екенін түсінемін. Өзімнен өзім қорқып кететін жайттар да болды. Осының бәрі неге мен арқылы жазылып жатқанына таңда­на­тынмын. Бір қызығы, мен өлеңді 26 жасымнан бастап жаза бастадым. Оны не үшін жазатыныңды да түсін­діре алмайсың кейде. Әсілінде, өлең жазылмайды, өлең көкейге қонады деп түсіндірген абзалырақ болатын шығар.

– “Сені ешкімге бермеймін, сұра­масын” деген өлеңіңіздің Құдай қосқан қосағыңыз, белгілі журна­лист Дина Елгезекке арналғаны мәлім ғой. Ол кісінің ел, жер, қоғам туралы сыни пікірлерін, өткір ма­қа­ла­ларын оқып тұрамыз. Батыл­дығына, елжандылығына тәнтіміз. Осы жерде бір сұрақ туындайды. Сіз – ақынсыз. Ол кісінің кейбір пікірлерімен келіспейтін кездеріңіз болатын шығар. Жалпы отбасын­да қандайсыздар?

– Бұл өлеңімнің толық нұсқасы мынадай:

Сені ешкімге бермеймін! Сұрамасын!

Сұрамасын, жанымның мұнарасын!

Маған сені тәңірдің өзі берген,

Пейіште періштелер жылағасын!

 

Мен сені көкте Күннен қызғанамын!

Сезіле ме жүректің мұздағаны?

Мына опасыз дүниеде күнәсы жоқ,

Тәңірдің сүйіктісі біз ғанамыз!

 

Мен сені сүюден жалықпаймын,

Қанатсыз-ақ қасыңда қалықтаймын!

Сен қасымда болғанда жұмақтаймын,

Сен жоғалсаң, алаулы тамұқтаймын!

 

Мен сені сағынудан азап шегем,

Азап шегем… бұл азап ғажап неге?!

Кеудемдегі жалынмен салыстырсаң,

Аяз болып көрінер тозақ деген!

 

Біреу менің көзімнен байқар күзді…

Мен сені ұмытуға қауқарсызбын!

Имандылық заңдарын бұзған бұлар,

Жүзі күйген пенде деп айтар бізді..!

 

Айта берсін!

Құлағыма ол сөзді іле алмаймын,

Себебі мен сезімсіз жүре алмаймын.

Өзгелерсіз күн кешсем, өкінбеймін,

Ал өзіңсіз өмірді сүре алмаймын!

Өлеңге талай рет ән де жазылды. Ол туындылар тыңдарманның ықы­ла­сына бөленді. Динадай жарымның болғанына разымын. Көп адамдар “Динадай долы келіншекпен бірге тұрып жатқан Ақберенді аяймын” деп ойлайды екен. Мұндай пікірді бетіме айтқан ағаларымыз да, апаларымыз да болды. Дина отбасында өте нәзік, дауысы да жіңішке. Керісінше, оның мендей адуынды мінезі бар жігітке шыдап отырғанына разы болуым керек. Қазақтың, қазақ тілінің, қазақ мемлекетінің тағдыры дегенде ол – қаһарман. Ойларын бүкпесіз ашық айтады. Сол үшін де билікке жақпады, жұмысынан қуылды. Оның бәрін бір сұхбатта айтып беру мүмкін емес.

– Сіз ақын ғана емес, проза жанрына да қалам тербеп келесіз. Оның бір дәлелі – “Болмаған ба­лалық шақ” повесіңіз. Шығарманы бәріміз оқыдық, пікір білдірдік. Басты кейіпкерді іштей аяғаны­мыз, тіпті кейігеніміз де бар. Қазақтың танымында “өгей әке” деген түсінік жағымды образда суреттелмейді ғой. Соған тағы бір мәрте көзімізді жеткіздік. Ал анаға деген ренішті қабылдай алмаған сәттеріміз де болды. Жалпы бұл шығарманың қалың оқырманның қолына тигеніне өкінбейсіз бе?

– Бұл шығармам оқырмандардың сұрауы бойынша кітап болып ба­сылды. Оны 2008 жылы жазғанмын. Алғашында ғаламтор арқылы кеңінен тарап, бестселлерге айналып кетті десе де болады. Интернет желісінде жүргізілген сауалнама нәтижесінде “ХХІ ғасыр басындағы үздік 20 прозалық туынды” тізіміне енді.

Бұл повесім жер-жерлерге тара­лып кеткеннен кейін қатты өкіндім. Өзімді қоярға жер таппадым. Тіпті барлық кітапты жинап алып, өртеп жіберсем деген ой да болды. Әкем­нің, анамның туыстарынан ауыр сөз­дер естідім. Олар ортаға салып жекіді, ұрысты, ренжіді.

Кітаптағы үшінші әңгіме былайша өрбиді: “Күз кезі болатын. Жасым 6-да еді. Анам екінші рет тұрмыс құрып, басқа үйге көшіп кеткен, ағам қайтыс болған уақыт. Жалғыз апайым – Мар­жан Талдықорғанда училищеде оқып жүрген. Мен Үржардағы нағашы әжемнің қолында тұрамын.

Көңілсіз бір кездер еді. Өмірдегі ең жақын адамдарымның барлығы алыс­та. Бірі – о дүниеде, екеуі мен бара алмайтын аймақта.

Сол бір күн әлі есімнен кетпейді. Бір күні Талдықорғаннан апайым келді. Мереке күндері болу керек, демалысқа келген екен. Әкейден қалған екеуміз ғана, көрісіп, көзайым боп, мәре-сәре болдық та қалдық.

Мен апайымның жанынан қалмай­мын. Қайда барса да, еріп алам. Құшағына тығылам, айтқан әр сөзіне құнығып, тоймаймын. Бұл қанды қойсайшы! Жібермейді екен ғой. Әр қимылын жіті бақылап, түріне де құмарым қанар емес. Жалғыз қор­ғаным да осы апайым еді, қайтейін.

Сол күндері уақыт дариғаның ұшқыр болғаны-ай! Апайыммен өткен әрбір зуылдақ сәт – мені тағы да жалғыздықпен бетпе-бет қалатын болашаққа қатыгездікпен сүйреп, жақындатып алып келе жатыр еді.

Жалғыз туысыңмен сағынысып қауышқан, тәтті мезеттер келмеске кетті. Көзде жастың алғашқы ащы дымқылы мен иекте кемсеңнің алғашқы дірілі пайда бола бастайтын уақыт та жетіп келді.

Мен ол кезде мықты психолог болып алғам. Үлкендердің мені қалай алдағысы келіп тұрғанын, нені менен жасырғысы келетінін, не ойлап, не қойғанын беске біліп, көкейім сайрап тұратын ғой!

Қысқасы, апайым мен ұйықтап жатқан кезде, таңғы автобуспен оқуына тартып кетпек болды. Тапқан екен, алданып қала салатын баланы! Оның өзі сары бала болса)))

Түні бойы ұйықтамадым. Апайым­ның бауырына тығыла түсіп, қимас­тықпен құшақтап шықтым.

Таңертең апайым тез-тез жина­лып, үйден шығып кетті. Бәрін айдан анық біліп жатырмын. Амалым жоқ. Үлкендерге не деп айтасың? Олар­дың өз шаруалары бар. Сенің сағы­нышың, сенің балалық қажеттілік­терің оларға керек пе еді?! Сен ерік­кен баласың, ал оларды үлкен ша­руа­лар күтіп тұр!

Есік ақырын жабылды. Аулада күбірлескен біреу (нағашы ағам болу керек) Маржанды шығарып салып тұрды. Кетті.

Мен көрпенің астында алғашқы жасымды төгіп алдым. Сосын…

Сосын мен Құдайға жалбарындым. Мәтіні әлі есімде. Дұғам: “Құдай, егер мені естіп тұрсаңыз, апайымды үйге қайтадан алып келіңізші! Ол кетсе, мен жылаймын. Маған Маржансыз өте жаман!” – деген сөздерден тұрған болатын.

Үш сағаттан соң апайым мінген автобус жол ортада бұзылып, Құдай­дан тілеп алған Маржаным үйге қай­тып келді. Сөйтіп, тағы бір күн қа­сымда болды.

Сол күннен бастап мен Құдайдың мейіріміне, Жаратқанның пендесінің дұғасын қабыл ететініне көзім де жүрегім де анық жеткен еді. Содан бері мен анама да, апайыма да үміт артып, оларды тосуды доғарған едім.

Сол күннен бастап менің жалғыз қорғаным, жалғыз панам – тек жаратқан Аллам болды. Осы күнге дейін. Ертең де солай болары хақ! Мен сол күннен бастап, кез келген пенде құдыреті шексіз, мейірімі шексіз Жаратушының назарында болатынын ұғынған едім”. Иә, ес білгеннен бүгінгі күнге дейін менің жалғыз қорғаушым бар. Ол – Жаратушы. Мен балалық шақтың кермек дәмін татпағанда ақын атанар ма едім, өз қолым өз аузыма жетер ме еді. Сондықтан да оның іздеп жүріп оқитын туындыға айналғанын көріп алғашқы ойымнан айныдым. Кітапты жазудағы бір мақсатым – жетім өскен балаларға мотивация болсын дедім. Өгей әкелер де сабақ алсын деген ниет болды. Кітапты сатудан түскен қаражаттың барлығы білімге құштар, әдебиетке әуес жетім балаларға берілді.

– Әңгімеңізге рақмет!

Нұргүл ОҚАШЕВА,

“Soltüstık Qazaqstan”.