“Қызылжардың қонақжайлылығына тәнтімін”

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Ата-бабамыз “Жер жәннаты – Жетісу” деп асқақтатқан киелі мекен, қасиетті топырақта дүниеге келіп, бала жастан халық әндерімен сусындап өскен, бүгінде халқымыздың ән өнерінің насихатшысы болып жүрген, Әлихан Бөкейханов атындағы алтын медальдің иегері Рамазан Стамғазиевтың шығармашылығы жайында сөз еткенде “Бабалар”, “Қапездің қоштасуы”, “Дариға-дәурен”, “Қаракөз”, “Қоңыр қаз” сияқты көптеген әндері ойға оралады. Қасиетті қара домбырамен бабалар үнін жаңғырта білген әншінің кәсіби шеберлігі тыңдарманын сүйсіндірмей қоймайды. Ерекше дауыстың иесі жуырда өңірімізге ат басын бұрып, қызылжарлықтарға өзінің “Дариға-дәурен” атты концертін ұсынған болатын. Қазақ өнерінің дүлдүл­дерінен алған білімін шәкірттеріне үйретіп, болашақ сахна саңлақтарын тәрбиелеп жүрген өнер иесімен әншілік дәстүрдің бүгінгі беталысы турасында сұхбаттасудың сәті түсті.

– Рамазан Өмірәліұлы, сізді күл­лі қазақ біледі. Өнеріңізге ғашық жандар аз емес. Алайда олардың барлығы бірдей өмір жолыңыз­дан, өскен ортаңыздан хабардар емес қой. Оқырмандарымызға кіндік қаныңыз тамған туып-өскен жеріңіз, өсіп-өнген ортаңыз жай­лы айтып берсеңіз?

– Мен Алатаудың етегі, Хантәңі­рінің баурайы, батырлар мен ақын­дар шыққан құтты мекен – Алматы облысы, бұрынғы Кеген ауданы (қазіргі Райымбек ауданы), Шырға­нақ елді мекені, Көкпияз ауылында дүниеге келгенмін. Қарт Алатау, оның бергі жағында еліміздің ең биік шыңы Хантәңірінің бауырындағы 70-80-дей ғана түтіні бар, ұлтарақтай ғана Көкпияз ауылында балалық шағым өтті. Көкпияз атына заты сай шағын ғана кілең қазақтар тұратын ауыл болатын. Әкем Өмірәлі мен анам Ұлдахан тоғыз ұл-қызды дү­ниеге әкелген. Бәрімізді оқытты, жо­ғары білім әперді. Айтып өткенімдей, кішкентай ғана жетпіс түтіні жанған ауылда тұрдым. Бірақ сол ауылдың ішінен керемет өнерпаз, дарын иелері шықты. Ауылдағы ақсақал­дарымыз әңгіме айтқан да аузы­мызды ашып, ұйып тыңдайтынбыз. Шындығында, бізді тәрбиелеген ата-аналарымыздан бөлек, ауыл ақса­қалдарының дана сөздері.

– Жалпы өнер жолына, дәстүрлі әншілікке қалай келдіңіз?

– Қара домбыраны әкеміздің тізе­сінде отырып үйрендік. Менің анам Мұқағалидің тұқымынан. Әнді кере­мет айтады. Сондықтан болар, бо­йы­мыздағы өнерді өз жұртымыздан немесе нағашы жұртымыздан келді деп басып айта алмаймыз, бұл да болса Алланың нәсібі деп қабылдай­мын. Ауданымызда неше түрлі спорт секциясы дамығандықтан, біз оқып жүргенде спортшы боламыз деп ар­мандайтынбыз. Бұйрық шығар, ма­ған келгенде өнерге қарай таразы ба­сып кетті. Жалпы 6-сыныптан бастап колхоз клубының сахнасында ән шыр­қай бастадым. Ауылда тұра­тын қара радиодан атақты Ж.Кәр­менов, Қ.Байбосынов, Ж.Елебеков, Ғ.Құр­ман­ғалиев, М.Ержанов, Қ.Бай­жанов, Қ.Бабақов, Б.Жылқыбаев­тарды ес­ти­тін­біз. Сол кезде шіркін-ай, ән сал­са, осылай айту керек қой деп арман­дайтынмын. Сол арманым 1984 жы­лы Алматыға алып келді. Қазіргі Ж.Елебеков атындагы эстра­да-цирк колледжі ол кезде екі жыл оқытатын эстрада-цирк студиясы болатын. Бүкіл Қазақстандағы мық­ты әртістер сол жерде оқып шықты. Мен де оқу үшін студияға келгенде Жәнібек Кәр­менов ағамыз оқуға қабылдап жатыр екен. Жәкең даусымды ары тыңдап, бері тыңдап, маған: “Рамазан, егер ме­нің ақылым­ды алсаң, әскерге ба­рып, Отан алдындағы борышыңды өтеп кел. Бұл саған кедергі болады. Келгесін оқуды көресің”, – деді. Мен де: “Жа­райды, аға”, – деп бұрылып, әскерге кетіп қалдым. Алты ай бойы Ленин­градта танкист, үшінші класс­ты механик-водитель болдым. Жар­ты жылдан кейін мені Петрозаводскі­ге ауыстырды. Сөйтіп, екі жылда Отан алдындағы борышымды өтеп, Алматыма қайта келдім. 1987-1989 жылдары Алматы эстрада-цирк учи­ли­щесін, 1991-1995 жылдары Абай атындағы Қазақ ұлттық педа­гогика­лық университетінің музыка бөлімін “домбыра” мамандығы бойынша, 2012-2014 жылдары “Өнер магистрі” ғылым атағын алып оқуды аяқтадым.

– Өз авторлығыңызбен шыққан “Назқоңыр” хрестоматиясы мен “Домбырамен əн айту мектебі” оқу құралы бүгінде еліміздегі көп­теген өнер мектептерінде оқыты­лып жүр. Бұл оқулықтардың маз­мұ­ны несімен ерекшеленеді?

– Дəулескер күйші Мұрат Əбуға­зымен бірлесе құрастырған “Назқо­ңыр” хрестоматиясына халық əнде­рін, халық композиторлары əрі ке­йінгі кезеңдегі сазгерлердің əндерін қосқанда нотаға түскен 310 əн енді. Хрестоматияда бұрын танылмаған, Жетісу өлкесінің Хантəңірі аймағын­дағы авторлардың əндері бар. Ал “Домбырамен əн айту мектебі” оқу құралында домбыра аспабын мең­геру бес сыныпқа дейін жіктелген. Бұл оқулық домбыра пернелеріндегі ноталық дыбыстар, әнді айту, дәс­түрлі әнді бастаудың әліппесі іспетті. Оған Қ.Байжанов, Ж.Елебеков, Б.Жылқыбаев, К.Әзірбаев, Қ.Баба­қов, Ж.Кәрменов, Қ.Байбосыновтың ән шырқау және домбыра тарту үлгілері енген. Оны зерттеп шыққан талапкер болашақта жақсы әнші болып кететіні сөзсіз.

– Қазақ халқы үшін киелі өнер – дәстүрлі әншілік мектебінің қазіргі беталысы қандай деңгейде деп ойлайсыз? Қазіргі жастардың беталысы қуанта ма?

– Бүгінде дәстүрлі орындаушылық ән мектептерінің дамуында жақсы үрдістер байқалады. Жыл сайын Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы, Т.Жүргенов атын­дағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, Қазақ ұлттық өнер университетімен қатар республикалық, облыстық дарынды балаларға арналған му­зыкалық оқу орындарын тамамдап жатқан түлектердің санына, соны­мен қатар республика көлемінде байқауларға қатысуға ықылас біл­дірушілердің көптігіне қарап, жақсы нәтижелерді көруге болады. Десек те, түлектердің оқу бітіргеннен кейінгі болашағы бұлыңғыр. Осы бағытта мемлекеттік жастар саясатын жетіл­діру, оқу жүйесін бір қалыпқа келтіру сияқты көкейкесті мәселелерді шешудің бірден-бір жолы облыс, аудан көлемінде мәдениет, өнер ошақтарын қайта жандандыру мен концерттік бірлестіктерді дамыту мәселесіне көңіл бөлу қажет-ақ.

– Жуырда Қызылжарға келіп, же­ке концертіңізді қойдыңыз. Ре­пер­туарыңыздағы “Дариға-дәу­рен” әнін алғаш рет жергілікті ор­кестр­дің сүйемелдеуімен орын­да­ды­ңыз. Қандай сезімде бол­ды­ңыз?

– Бұл әнді ең алғаш домбыраның сүйемелдеуімен шырқаған болатын­мын. Кейін эстрадалық жанрға да сал­дым. Осы сапарымда бір жа­ңа­лық жасағым келді. Содан Сегіз сері атындағы халық аспаптар ор­кестрі­нің жетекшісі Қайырлы Ғафу­ровпен ақылдастым. Ол: “Аға мен партиту­расын сызайын. Концерт бо­ла­­тын күні сіз алдын ала келіңіз, ор­кестр­мен бірге орындап көрейік”, – деді. Сөйтіп, қарап шықтым. Әннің оран­жировкасы, түрлі ұлттық аспап­тар­дың әсем үні “Дариға-дәуренді” бас­қа қырынан көрсетті десем де бола­ды. Осылайша оны концертке қос­тық. Оның әсері соншалық өнер­сүйер қауым орындарынан тұрып қо­шеметтеп, тағы бір рет орындауы­мыз­ды сұрады. Тілектерін жерге тас­тамадық. Бұл әнді әр айтқан сайын сахнадағы сезімім әртүрлі. Осы жо­лы оркестрмен қо­сыла орындауым тіптен ерекше се­зім сыйлады. Соны­мен қатар бір таңғаларлығы оркестр құрамында үлкен буын ғана емес, орта буын, жастардың болуы. Олар­дың қазақ­тың ұлттық нақыштағы киім­дерін киіп, сахнада жарқырып, қыл қобыз, домбыра, басқа да ұлт­тық аспап­тардың құлағында ойна­ған­дары мені қатты қуантты.

– Өңіріміздегі мәдениеттің оша­ғы, Ақан сері атындағы об­лыстық филармониядан талай талантты өнерпаздар шығуда. Солардың ара­сында ізіңізді ба­сып, дәстүрлі ән өнерінің шаш­бауын көтеріп жүр­ген азаматтар бар. Жалпы өнерлі жастар жайлы ойыңыз қандай?

– Мен осы орайда Жанат Айтбаев бауырымды ерекше атап өткім ке­ле­ді. Қара домбыраны құшақтап, өткен-кеткен ғасыр қойнауындағы ән­дерді жиыстырып, халық компози­торлары, кейінгі заман саз­герлерінің әндерін қоржынына тол­тырып, үлкен бір мек­теп қалып­тастырып, қасына өзінен кейінгі іні­лерін жинап жүр. Әншілік мек­тептің топырағынан шыққан аза­мат, кере­мет ұстаз. Оның өкшесін ба­сып Біржан Есжан, Еркебұлан Қарі­пов келе жатыр. Еркебұланды бірне­ше байқау­лардың жеңімпазы ретінде білемін. Республикалық додаларда Қызыл­жардың намысын қорғап, өзін көр­сетіп келеді. Бірі Қазақстанның ха­лық әртісі, Мемлекеттік сый­лықтың лауреаты Қайрат Байбосы­новтың мек­тебінде тәрбиеленсе, бірі Қа­зақ­станның еңбек сіңірген қай­раткері Ер­кін Шүкімановтан дәріс алған. Кон­церттерде орындаған әндерін тың­дасам, Құлтуманың, бізге де белгісіз көптеген автор­лардың шы­ғармала­рын орындаған­дарына қа­рап, жігіт­тер­дің үлкен ізденісте жүр­гендерін тү­сінемін. Олардың әнші ретінде өске­нін бай­қаймын. Бұл азаматтарды мық­ты өнерпаздар деуге болады.

– Қаламыздан қандай әсер алдыңыз? Теріскейдің табиғаты, адамдары мен қонақжайлылығына көңіліңізден шықты ма?

– Қазаққа небір дарындарды сыйлаған Қызылжардың аққайың­дары мен құнарлы топырағы, адам­дарының көзқарасы, салт-дәстүрлері, дастарқанға қойған астарына дейін бәрі керемет қой, шіркін! Одан бөлек, қонаққа, өнер мен өнерпазға деген құрметі келген сайын қуан­тады. Көз шұқитындай кемшіліктері жоқ. Алайда бір әттеген-айы бол­маса. Кейбір көшелердің атауларын, ескі ғимараттарын көргенде өзіңді бір кеңес заманында жүргендей сезінесің. Тәуелсіздіктің байрағы желбіреп тұрғалы 30 жыл болса да, жер, көше атауларының ескіден жаңасына ауыспағанына қынжы­ламын. Бірақ елдің құрметі мен қошеметі, қонақжайлылығы, қимай қоштасқандары бәрін ұмыттырады.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Рабиға ЕРАЛЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.