АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖАЙЛЫ ШЕТЕЛДЕГІ ДЕРЕКТЕР

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қазіргі таңда отандық тарихшылар алдына архивтік және жазбаша деректерден қазақ халқының өткен тарихын іздеу, жаңаша пайымдау міндеттері қойылып отыр. Биыл Білім және ғылым министрлігінің ғылым комитетіне қарасты Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология инс­титутының қызметкерлері деректану саласында үлкен жұмыс атқарды. 2022 жылдың ақпан айының соңы мен наурыз айының басында Таш­кент қаласына жасаған сапарымыз сәтті аяқталды.

Гранттық жоба бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, жаз­баша құжаттар мен материалдарды анықтау мақсатында Ташкенттегі бірқатар ірі кітапханалар мен мұра­жайлар қорларынан Алаш зиялыла­рының қызмет еткен кезеңіне қатыс­ты деректердің мол қорын жинақтап, мұқият зерделедік.

Осы орайда өзбекстандық әріп­тес­теріміздің достық көмегін ерекше атап өтуге болады. Соның ішінде Әлішер Навои атындағы ұлттық кі­тапхана директорының орынбасары Н.Н.Хайдарованың қолдауын көрдік. Болашақта бірлескен онлайн конфе­ренциялар өткізу және ғылыми бай­ланыс тұрғысынан ынтымақтастық орнату жөнінде, тағы басқа мәселе­лер жайында ой бөлістік. Кітапхана қо­рындағы жүйелік және электрон­дық каталогтардан 1920-1930 жыл­дары жарық көрген басылымдарды зерделеп, біраз құнды деректерге қанықтық. Смағұл Сәдуақасовтың жаз­ғандарын және ол туралы баспа­сөз беттеріндегі жарық көрген сирек кездесетін мәліметтерді анықтадық.

Аталмыш кітапхананың сирек кі­тап­тар қорында Алаш зиялылары шығарған “Жас қазақ” (1923-1924), “Шолпан” (1922-1923), “Жас қайрат” (1924) журналдары мен “Ақ жол” (1920), “Еңбекшіл қазақ”, (1923), “Өр­тен” (1922) газеттерінің араб қарпі­мен басылған нұсқалары сақталған екен. Мағжан Жұмабаевтың, Ахмет Жантелиннің, Файзулла Ғалым­жа­нов­тың Қазақстан аумағында кездес­пеген шығармаларына қол жеткіздік. Сондай-ақ “Өртен” жастар газетінде (Орынборда, 1922 жылдың қараша-желтоқсан айларында шыққан) Бейім­бет Майлиннің “Өртен” (№1 саны) атты өлеңі, Смағұл Сәдуа­қасовтың “Өзгеріс һәм оқығандар” (1922 жылғы №2) мақалаларын араб жазбасынан кириллицаға аудардық. Осы газеттен “Өртенге көмек” деген атаумен жастардың қайырымды­лығы туралы мақаланы кездестірдік. Бұлар – көптеген жылдар бойы та­рих­шылар мен өлкетанушылар ізде­ген өте құнды олжалар деуге болады. “Өртен” газетінің барлық саны қанша іздегенімізбен бұрын толық табылма­ған еді, ал Ташкентте оның бір нөмі­рінен басқасына қол жеткіздік. Басы­лым жақсы сақталған екен. Мәселен, биыл 125 жылдық мерейтойы аталып өтілетін жазушы Мұхтар Әуезовтің ынта-жігерінің арқасында Ташкентте 1922-1923 жылдары жарық көрген “Шолпан” журналын ақтарып шық­тық.

1920-1935 жылдары Ташкентте, Мәскеуде, Қызылордада, Орын­борда басылып шыққан “Большевик”, “Правда Востока”, “Туркестанская правда”, “За партию”, “Известия Тур­кестана”, “Народное хозяйство Ка­зах­стана”, “Советская Киргизия” жә­не тағы басқа журналдар мен газет­терді қарастыруға да мүмкіндік туды. Қазақтың тұңғыш педагогикалық оқу орны мен оның ректорлары Сәдуа­қасов пен Қабыловты қуғындау ту­ралы құнды мәліметтерге де қол жет­кіздік.

Смағұл Сәдуақасовтың Қазақ педагогикалық оқу орнының ректоры (1927-1928) болып қызмет атқарған кезеңіндегі жұмысы туралы дерек­терді сыни тұрғыдан зерделедік. Смағұлдың Ташкент кезеңінде ара­ласқан ортасы мен “сәдуақасовшыл” терминінің шығу тегі жайлы мәлімет­терді дереккөздерден жүйелі түрде іздестіру және анықтау жұмыстары да жүргізілді.

Өзбекстанмен ғылыми ынтымақ­тастық аясында осы елдің Ғылым академиясы мен Мемлекеттік тарихи мұражайы ұйымдастырған “ХХІ ғасырдағы музейтану: зерттеулер, дәстүрлер мен инновациялар” атты ха­лықаралық конференцияға қаты­сып, баяндама жасауға мүмкіндік алдық, енді ғылыми жинақтың жарық көруін күтудеміз. Өзбекстан тарихи мұражайының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж.Х.Исмаиловамен шығармашылық байланыстар орнатылып, бізге мұра­жай каталогтарын сыйға тартты. Ш.Уә­лиханов тарих және этнология институты мен Өзбекстанның Ғылым академиясына қарасты мемлекеттік тарихи мұражайы арасындағы ын­тымақтастық туралы меморандум жобасы туралы сөз қозғалды. Бізге халықаралық байланыстарда бай тәжірибесі бар мұражай экспозиция­ла­рына экскурсия жасау өте ұнады.

Сондай-ақ Ташкент қаласындағы қуғын-сүргін құрбандарын еске алу мемлекеттік мұражайынан бұл өлке­нің ағартушылық жолы мен эконо­микасын дамытуға сөзсіз үлес қосқан Алаш қайраткерлерінің деректері мен фотосуреттері іс жүзінде жоқ екенін аңғардық. Бұл олқылықты халықаралық ынтымақтастық арқы­лы толықтыру қажет деп ойлаймыз.

Сонымен бірге Өзбекстан Ғылым академиясының іргелі кітапханасы мен ғылыми-педагогикалық кітапха­на­ларында да біршама жұмыстар атқардық. 1920-1930 жылдардағы қуғын-сүргінге ұшыраған қазақ қай­рат­керлерінің сирек кітаптарын тап­тық. Осы орайда біздің жолымыз болды деп айтсақ та болады, себебі Өзбекстанның Шығыстану ғылыми-зерттеу институтының қорларында ерте кеңестік кезеңнің сирек жария­ла­нымдарына қол жеткіздік. “Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу”, “Түркістан Шығыс институтының жинағы” (Таш­кент, 1923), “Қазақстанның этно­гра­фиясы мен антропологиясы бойын­ша библиографияға арналған мате­риалдар…” (Л., 1927) және тағы басқа кітаптарынан біз өзімізге көшірмелер жасап алдық. Сонымен бірге Әлихан Бөкейхановтың 1903 жылы шыққан белгісіз мақаласына сілтеме та­былды.

Өзбекстан астанасына барған кезімізде біз Алаш қайраткерлерінің ұрпақтарымен кездесуді де жоспар­лаған едік және бұл арманымыз орындалды. Қуғын-сүргінге ұшыра­ған Алаш қайраткері, “Қазақ” газеті редакциясының қызметкері, Мағжан Жұмабаев пен Мұхтар Әуезовтің досы Файзулла Ғалымжановтың қы­зы 85 жастағы Роза Ғалымжанова­мен 2022 жылдың 8 наурызында кездесу бұйырды. Ол бізден туған жері туралы үлкен қызығушылықпен сұрады. Роза апа 1937 жылы 10 айлығында (сол кезде қазіргі Абай атындағы ҚазҰПУ-ның доценті әкесі кенеттен қамауға алынғаннан кейін) Алматыдан кетуге мәжбүр болған екен. Анасы Құралаймен және апа-інілерімен бірге Өзбекстандағы нағашыларында жасырынуға тура келген. Және сол бойы Өзбекстанда қалып қойған екен.

Файзулла Ғалымжанұлының алты баласының ішіндегі жалғыз көзі тірісі – осы Роза апай. Ол кісі мамандығы бойынша химик, ұзақ жылдар бойы Өзбекстан Ғылым академиясында жұмыс істеген. Роза апа бізге өзінің ата-анасы туралы естеліктерімен бө­лісіп, отбасылық суреттерін көрсетті. Қоштасарда ол кісінің “Қазақстанға сәлем!” деген сөзін естігенде көңілі­міз толқыды. Бұл нәзік әйелдің бо­йындағы рухының күштілігі, әке ама­натына адалдығы шынымен бізді таңғалдырды. Өзінің айтуынша, қайсар мінезі анасынан дарыған көрінеді. Файзулланың жесірі Құра­лай апа әрдайым жұбайының доста­ры Мағжан, Мұхтар туралы үнемі есіне алып, айтып отыратынын Роза апамыз сөз арасында айтып қалды.

Біз аталмыш сапарымыз кезінде Өзбекстан тарихын зерттеуші белгілі маман, тарих ғылымдарының док­торы, профессор З.Р.Ишанходжае­ва­мен (Мырза Ұлықбек атындағы Өзбекстан ұлттық университеті), Қа­зақ ұлттық-мәдени орталығы және “Қазақ тілі” халықаралық қоғамының шетелдік филиалдарымен, Ташкент және Чирчик қалаларындағы қазақ диаспорасының өкілдерімен ақпа­раттық байланыстар орнаттық. Бұл сапар кезінде табылған мате­риал­дарды өңдеп, ғылыми мақалалар мен монографияларды жарыққа шығаруды мақсат етіп отырмыз.

Гүлнәр МҰҚАНОВА,

тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.

Зәмзәгүл БАЙЖҰМАНОВА,

Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері.