Soltüstık Казахстан
Өткен тарихымызды зерделеп, қоғамдық өмірде тасқа басылып қалған айтулы оқиғаларды зерттеуде баға жетпес мән-маңызға ие архивтік құжаттарды ел шежіресі деуге болады. Солардың алдыңғы қатарында алғашқы қызметі 1923 жылдан басталатын Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің аталары даусыз.
“Қазақ автономиялы Кеңестік Республикасы губерниялық архив бюролары туралы” 1923 жылғы 26 сәуірдегі ережеге сәйкес, Ақмола губерниялық атқару комитетінің 1923 жылдың 18 қазанындағы қаулысы бойынша Петропавл қаласында Ақмола облыстық архив бюросы құрылды. Оған мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда шаң басып, қозғаусыз жатқан құжаттарды жинап, сақтап, тарихи-ғылыми айналымға кіргізу, үгіт-насихат және анықтама мақсаттарында пайдалану міндеті жүктелді. Ол жылдары елдегі жағдай аса күрделі болатын. Қағаздың жеткіліксіздігінен көптеген құнды құжаттардың жоғалып кету фактілері тіркелді. Ақтар мен қызылдардың шайқасы азамат соғысына ұласып, халық не істерін білмей, сеңдей соғылысты. Осындай қысылтаяң шақта губерния билігі архив жұмысын жолға қоюға бағытталған бірқатар маңызды шаралар қабылдады. Олар – “Петропавл қаласындағы мемлекеттік және кооперативтік ұйымдардың архивтерін ретке келтіріп, губерниялық архив бюросына тапсыру, Ақмола губерниясы аумағында 1918 жылға дейін болған зауыт-фабрикалардың, кеніштердің, банктер мен басқа да кәсіпорындардың материалдарын есепке алу, Петропавл қаласының шаруашылық жағдайы туралы материалдарды іріктеп, шолу жасау сияқты нұсқаулықтар. Сөйтіп, “Мир труда” газеті редакциясында арнайы жинақтар басылып шықты. “1917-1921 жылдардың архив материалдарын губерниялық архивке өткізу туралы” және “Тарихи-төңкерістік маңызы бар негативтер мен фотосуреттерді есепке алу туралы” қабылданған қаулыларға байланысты материалдар архивке жүйелі түрде түсе бастады. Петропавл, Ақмола, Атбасар, Көкшетау қалаларында сараптау комиссиялары құрылып, архив қызметкерлері көптеген құжаттық материалдарды жинап, жүйелеп, қалпына келтірді.
1926 жылы Ақмола губерниясына қатысты Омбыда сақталған құжаттар қайтарыла бастады. Бұл жөнінде РФСР орталық архивіне хат жазылып, деректер сұратылды. Мәселе толық шешілгенше 1913-1919 жылдар аралығын қамтитын 19 құжат уақытша пайдалануға алынды. 1928 жылы Петропавл округі құрылып, округтік архив бюросы ұйымдастырылды. Қазақстанның дамуы мен төңкеріс қозғалысын зерттеудің маңыздылығы және жергілікті архив мекемелерінің материалдық-техникалық базасының нашарлығы (қойма ғимараттарының қолайсыздығы, ғылым қажетіне пайдаланудың жетімсіздігі, арнайы мамандардың аздығы) ескеріліп, ҚАССР ОАК төралқасы Қазақстанның бірнеше қаласында орталық архив басқармасының бөлімшелерін ашу жөнінде шешім қабылдады. Бұл бөлімшелерге Қазақстанның тарихын, шаруашылығы мен тұрмысын бейнелейтін жазба деректерді, картографиялық, иллюстрациялық және басқа да архив құжаттарын жинап, пайдалану жүктелді. Петропавл бөлімшесіне Ақмола және Қостанай округтерінің архивтері жинақтаған барлық материал берілді. 1932 жылы Қарағанды облысы құрылып, орталығы Петропавл қаласы болып белгіленген соң, орталық архивтің Қарағанды облыстық бөлімшесі бой көтерді. Облыс аумағында кен орындары туралы мағлұматтар іздестіріліп, “Қазақстанның архив байлығы” анықтамалығына енгізілді. КСРО Ғылым академиясының тапсырмасы бойынша “Кеңес өкіметінің алғашқы қадамдары” деген жинаққа 214 құжаттың көшірмесі жіберілді. 1938 жылы Қазақстандағы архив жүйесі түгелдей Ішкі істер Халкомына көшірілуіне байланысты архив жүйесі қайта қаралып, Солтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік архиві құрылды. “Қазақ КСР-ның құрылуы және қазақтардың 1916 жылғы көтерілісі” тақырыбына құжаттар іріктеліп, Қазақ КСР ІІМ архив басқармасы шығарған жинаққа енгізілді.
Ұлы отан соғысы кезінде Үкімет арнайы қаулы қабылдап, орталық аймақтардағы архив қорлары Қазақстанға көшіріле бастады. Біздің облысқа Ресейден 15 мекеменің архиві жеткізілді. 1945 жылы облыстық архивтің 983 қорында 68465 іс сақталды, 347 қордың тізбесі жасалды. 1946 жылы қордың саны 11259-ға, істер 77329-ға жетті. 1956 жылдан бастап облыстық газеттердің редакцияларынан фотоқұжаттар жинау басталды. Елдегі архив жүйесінің ғылыми-зерттеу мекемелер санатына жатқызылуы архившілердің дәрежесін көтеріп, жауапкершілігін арттырды. Осыған орай ғылыми-зерттеу орындарына айналдыру жөнінде көп іс тындырылды. 1917-1940 жылдар аралығындағы “Қазақстанның солтүстігіндегі су шаруашылығы” және “Солтүстік Қазақстанда мал шаруашылығын өркендету” деген тақырыпта 21 қор тексеріліп, 118 карточка толтырылды. 1960 жылғы 17 маусымда облыстық ішкі істер басқармасының архив бөлімі облыстық атқару комитеті жанындағы архив бөлімі болып қайта құрылды. 1966 жылдан бастап, жеке тұлғалардың архивтері қабылдана бастады. Алғашқылардың бірі болып 1919 жылы Петропавлда жастардың астыртын ұйымын құрған А.К. Бочаговтың жеке қоры құрылды. Облыстық мемлекеттік архиві қорларын толықтыруға 8 адамнан құралған шаруашылық есептегі топтар бірқатар көмек берді. 1966 жылдың өзінде 8980 іс өңделіп, 5780 іс облыстық мемлекеттік архивке тұрақты сақтауға тапсырылды. Өңірде жасақталған 314-атқыштар дивизиясы соғысқан жерлерден фотосуреттер мен дыбыс жазбалары әкелінді. Солардың негізінда “Отанға адалдық” атты альбом басылып шықты. Бұл альбом оқу орындарына таратылып, жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу құралына айналды. Сондай-ақ архив қызметкерлері КСРО Қорғаныс министрлігінің Подольск қаласындағы архивінде болып, 314- атқыштар дивизиясының тарихын “Свирьден Эльбаға дейін” деген атпен кітапша етіп шығарды.
Кеңес өкіметі күйреп, Қазақстан тәуелсіздік алуына орай архив саласы мен оның құрылымында бірқатар өзгерістер орын алды. Облыстық партия комитетінің архиві мемлекеттік архив жүйесіне қосылды. Президенттің “Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылымын одан әрі жетілдіру туралы” 1997 жылғы 3 мамырдағы Жарлығы бойынша және Көкшетау облысының тарауына байланысты таратылған облыстың барлық архив мекемелері Солтүстік Қазақстан облысының құрамында еді. 1999 жылғы 11 қарашада архив бөлімі мен облыстық архив біріктіріліп, облыстық архиві мемлекеттік мекемесі болды. 2002 жылдың 1 қаңтарында архивтер және құжаттамалар бөлімі құрылып, оған мониторинг, үйлестіру, құжат айналымы мен мемлекеттік саясатты жүргізу құзыреті берілді.
Бүгінде облыстық архив жүйесінің құрамында архивтер және құжаттамалар бөлімі, мемлекеттік архив, қалалық және 13 аудандық архив бар. Бұлардан бөлек, 923 ведомстволық мұрағат жұмыс істейді. Оларда 1855 жылдан бастап бүгінгі кезеңге дейін қамтитын, 4719 қорға біріккен 1440679 бірлік іс сақтаулы. Архив құжаттары негізінде “Солтүстік Қазақстан облысы мен аудандарының бірінші басшылары”, “Ғ. Мүсірепов. Данадан қалған рухани дүние”, “Солтүстікқазақстандық Еңбек Ерлері”, тағы басқа жинақтар әзірленді. Жыл сайын “Айтулы және ескерілетін күндердің тізбесі” шығып тұрады. Бұл басылымдарда еліміздің және өлкеміздің тарихында із қалдырған елеулі оқиғалар, атақты адамдарды еске алу күндері туралы ғылыми-танымдық мағлұматтар беріледі. Жеке адамдардың сұрауы бойынша анықтамалар да дайындалады.
Облыс архившілері Отан тарихының қазынасы, өлке шежіресінің сарқылмас кені болып табылатын, өткен шақтан қалған қымбат мұраны көздің қарашығындай сақтап, реттеп, зерттеп, келесі ұрпаққа жеткізетін өздерінің қиын да қызықты қызметін мақтан етеді.
Сәуле МӘЛІКОВА,
Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің директоры.