ҚАЗАҚТЫ ШЕКСІЗ СҮЙГЕН

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Жұртшылық “Гераға” деп атап кет­кен қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, қарымды қаламгер, публицист, әдебиет зерттеушісі, сыншы, аудар­машы Герольд Бельгер 1934 жылы 28 қазанда Саратов облысы, Эн­гельс қаласында туғанмен, өзі шы­ғар­­маларында жазғандай балалық, жастық шағы Шал ақын ауданының бұрынғы Ленин, қазіргі Ысқақ Ыбы­раев ауылында қазақ балаларымен бірге құлын-тайдай тебісіп, жарты құртты бөлісіп жеп өсті. 1941 жылы Сталиннің пәрменімен Қызылжар өңіріне этникалық немістер еріксіз жер аударылып келгені белгілі, әке-шешесі қазақи ортаны жатсынбай, тез сіңісіп кетті. Ауыл адамдарының құшағы кең, жаны жомарт, әсте жатырқауды білмейтін кеңқолтық қасиеттері кішкентай Герольдтің бойында да қазақы ұстанымның қалыптасуына зор ықпалын тигізді.

Талай адамды емдеп, ауруынан айықтырған фельдшер Карл Бель­герді ауылдастары тегіне ұйқасты­рып, “білгір” деп атап кетті. Ол ма­ңайдағы елді мекен тұрғын­дарына қолдан келген дәрігерлік көмегін аямады. Қыста ат жеккен шанамен, жазда велосипедпен жүретін. Қоб­дишасын жанынан тастамайтын. Қайырымдылықтың қайтарымы ре­тін­де кеңшар оның отбасына үй және медициналық орталық салып берді. Мен өзім бұрынғы Ленин ауылында туғандықтан, Карл ақсақалдың кес­кін-келбеті есімде жақсы сақталып қалыпты. Ұзын бойлы, мұрны үшкір, қағылез жан болатын. Зайыбы да өте қарапайым еді, отағасын пір тұт­ты, қазақи ғұрыптарды жақсы білді. Карл Фридрихович (1931 жылдан бері құ­жатта “Федорович” деп көр­сетілген) Ресейде ұшқыштар мекте­бінің дәрі­герлік бөлімінде істепті, әйелі Анна парашютші болған. Герольд – үйдің тұңғышы, одан кейін Эльма, Роза, Альма есімді үш қарындасы дүниеге келген. Ауылда Герольдті “Сары ба­ла” деп атап кеткен.

Қазақ мектебінде оқыған бола­шақ жазушы кейін Алматыдағы Қазақ педагогикалық институтының (бүгін­де Абай атындағы мемлекеттік уни­верситет) филология факультетін бітіріп, еңбек жолын орыс тілі пәнінің мұғалімдігінен бастайды. 1964 жыл­дан бастап біржола шығармашы­лық­қа ден қойып, аудармашылықпен де айналысады. А.Құнанбаев, М.Әуе­зов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Ә.Нұр­пейі­сов, Д.Досжанов, тағы басқа қа­ламгерлердің шығармаларын орыс тіліне тәржімалайды. Ұзын-ырғасы 50-ден астам кітабы, екі мыңдай ма­қаласы баспа беттерінде жарияла­нады. Қазақ, орыс, неміс тілдерінде өндірте жазып, қазақ әдебиетінің да­муына өлшеусіз үлес қосады. Оның “Ауыл шетіндегі үй”, “Даладағы ша­ға­лалар”, “Алты асу”, “Тас өткел”, “Мұ­нартау”, тағы басқа шығармалары әдебиет сүйер қауым мен сыншылар тарапынан жоғары бағаланады. “Абай мен Гете” зерттеу еңбегінде екі алып тұлға шығармаларының үн­дестігін зерттейді. Шоқтығы биік шы­ғармаларының бірі –“Кезбенің үйі” романы этникалық немістердің тағ­дырына арналып, зұлмат заманның ауыртпалығын бірге көрген қазақтар мен немістердің қиын өмірі суретте­леді. “Менің әкем – енді Еділге қайт­паймын, өз отаныма оралмаймын, қазақтың арасында қаламын деген үлкен қағидаға бой ұрып, ақыр аяғында қазақ ауылында ағаш үй салған азамат. Романның оқиғасы осы эпизодтан басталады. Ондағы кейіпкерлер – менің әкем, еңбек армиясында болып, талай қорлықты көрген інісі Христиан және Гарри есімді үшіншісі – өзім”, – дейді автор осы туындысы жайлы.

Жеті жасында жер аударылған неміс баласының жүрегі қашан көзі жұмылғанша “қазақ” деп соққаны кез келген шығармасы мен сөйлеген сөздерінен, берген сұхбаттарынан анық сезіледі. “Өмірінің 43 жылын қазақ тіліне құлағының құрышын қандырумен келген” оның Қазақстан мен қазақ ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі нағыз патриотизмнің үлгісі болып саналады. Мәселен, қазақ тілі туралы толғамдары мен кесек ойлары адам жанын тебірент­пей қоймайды. “Қазақ тілі үшін ба­рымды беруге дайынмын. Менің рухани тірегім – Абай Құнанбайұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мұхтар Әуе­зов. Қазақ тіліне үңілген сайын те­реңдей түстім”, “Менің ұғым-түйсі­гімде қазақ тілі – құдды қазақтың осы­нау кеңпейіл, мейірбан дарқан даласы сияқты ғажайып ұшан-теңіз бай, шешен де көркем тіл”, “Маған қазір ең жақыны – қазақ пен неміс. Қазақты бірінші орынға қойғанымды жағымпаздық деп қабылдамаңыз. Мені неміс тапса да, жарқырап көрі­нуіме себеп болған қазақ қой. Сон­дық­тан мен неміс пен қазақтың тел өс­кен арда ұлымын”, – деген ол шын­дықты шымбайға батырып та айта бі­леді. Оған “Қазақтар өздерінің елінде жүріп, өздерінің ана тілін мен­сінбей­ді. Тіпті ауылдық жерлерден келген, әлі “қаймағы бұзылмаған” дейтін қазақ қыздары Алматыға келген бойда-ақ бірден орысша сөйлеуге құмар­тып тұрады. Бүгінгі қыздар ертеңгі ана­лар емес пе? Олар өз балаларын қай тілде тәр­биелейді? Қазақша сөй­леу отба­сынан басталмай ма?” – деп қара қылды қақ жара айтуы – бүгінгі өмір ақиқаты екенін жоққа шығару қиын. Осыдан-ақ ұлтжандылығымен үлгі боларлық нар тұлға екенін ба­ғамдай беруге болады.

“Қазақстандық ұлт”, “үш тілдік” де­гендерге қарсы шыққандардың бірі – Герағамыз. “Бізді мемлекеттік тілдің тағдыры алаңдатып отырған кезде “үш тілдік тұғыр” деген мәселе қазақ тілінің дамуына кедергі келтіреді. Ана тілін үйренгісі келмей жүрген шала қазақтарға бұл үлкен сылтау болады. Ал “қазақстандық ұлт” жайы – мүлдем мен қабылдамайтын дү­ние. Мен тіпті келешекте төлқұжатты бер­генде ұлтымды көрсетпесе, ұл­тым­ның неміс екенін оған сиямен жаза­мын. Сол сияқты қазақтың ұлты қа­зақ, орыстың ұлты орыс болуға тиіс”, – деп бұл идеялар саясатқа ай­нал­ды­рылса, қазаққа сор болып тие­тін нәубат екенін ешкімнен жасқан­бай қадап айтады. Жерлесіміз 1994-1995 жылдары Қазақстан Жоғарғы кеңе­сінің депутаты болған еді. Жо­ғарғы кеңесті таратып жібергенде бас­қа­лар қайғырып жатқанда, экс-депутат шығармашылықпен еркін айналы­сатын болдым деп қуанады. Тіпті аралас-құралас жүрген қалам­гер достарын да бетің бар, жүзің бар деместен сойып салады. Бір сұхба­тында былай дейді: “Біздегі жазушы­лардың, керісінше, биліктің алдында құрдай жорғалап, құлдық ұратынын талай көріп жүрмін. Көшеде жүрген­де олар басқаша сөйлейді де, билік­тің алдына барғанда мүлде бөлек сайрайды. Ол әкім екен, бастық екен деп, олардың алдында дірілдеп-қалшылдап жұмсақ сөйлеп, биязы бола қаламыз. Зиялы қауымның осы бір мінезі менің көңілімнен шықпай­ды, ызамды келтіреді”.

Жазушының шығармалары қан­ша­лықты ізгілікке толы болса, өзі де жаны нұрлы, жайсаң мінезді азамат болатын. Замандастары Әбіш Кекіл­байұлы: “Герольд Бельгердей ірі та­лант, іргелі суреткер қайда да, қай заманда да ешкімнің қолтығына сый­майды ғой. Дараланбай, сараланбай тұра алмайды. Бала жасынан бір ғана өзін емес, туған халқын ойлап өскен қамырықты суреткер ерте ме, кеш пе бұйдасын үзіп шығып, өмір кеңістігінде, өнер жазирасында өз сүрлеуін салып, өз соқпағын омбы­лайды”, – деп тебірене жазса, Рол­лан Сейсенбаев: “Адам бойындағы ар-ұят өлген ХХІ ғасырда ақыл-пара­саты мен намысын қазақ халқы жо­ғалтып алмасын деп Дешті-Қыпшақ даласында жанталасқан ерен тұлға едіңіз. Қазақтың кемшілігін, жетіспей жатқан жерін сынаған сырт көзбен емес, бөтен адамдай емес, қазақтың төл баласындай, көп қазақтың бірі болып, жаныңыз жылай отырып сынадыңыз. Соны ұққан қазақтың сізге деген өкпесі болған жоқ. Қазақтың да сізді бөтенсінбегенін өзіңіз де ұқты­ңыз”, – деп ағынан жарылады.

Солтүстікқазақстандықтар Қа­зақ­станның халық жазушысы, Мем­лекеттік бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының лауреаты, Дос­тық орденінің иегері, шығармаларын үш тілде еркін көсіліп жазған Герольд Бельгерді қазақ халқының шын жанашыры, үлкен патриоты ретінде қадірлеп, құрмет тұтады. Ұлты неміс, жүрегі қазақ жерлесіміз 2015 жылы 7 ақпанда 81 жасқа қараған шағында қайтыс болғанда жерлестерінің де қабырғасы қатты қайысты. Тірі бол­са, Герағамыз бүгінде 89 жасқа толар еді. “Тау алыстаған сайын биік­тей береді” демекші, арада біраз уа­қыт өтсе де, есімі ұмытылмақ емес. Заңғар тұлғаны ұлықтау рәсімі Пет­ропавл гуманитарлық техникалық колледжінде бұрыннан дәстүр бо­лып қалыптасқан. Оның атында ар­найы мұражай ашылып, зайыбы аманаттаған киімдері, қолжазба дәп­терлері, күнделігі, көзілдірігі, фо­тоаппараты, қалам-қарындаштары, басқа да жеке заттары қойылған. Мұнда Семей, Көкшетау, Астана қа­лаларынан да студенттер келіп, си­рек кездесетін жәдігерлерді ғылы­ми-зерттеу жұмыстарына пайдала­нады. Қаламызға ат басын тіреген турис­тер мен қонақтардың соқпай кет­кені кемде-кем. Облыс аудан­да­рынан да экскурсиялар жүйелі түрде ұйым­дас­тырылып тұрады.

Неміс болып туса да, салт-дәс­түрлерімізді, тілімізді, мәдениетімізді бойына сіңіру арқылы ішкі жан дү­ние­сі мен жаратылысы байырғы ха­лықтан айырғысыз сыршыл сурет­кер­дің, қарымды қаламгердің қазақ ұлтын шексіз сүйген махаббаты жас ұрпаққа әркез үлгі-өнеге болып қала бермек.

Ақнұр БАЗАРБЕКОВА,

Петропавл гуманитарлық-техникалық колледжінің оқытушысы, Г.Бельгер мұражайының меңгерушісі.