АЛҚАМНЫҢ АЖАРЫ АЙШЫҚТЫ ЕДІ

Кітап, газет-журнал “кеміру” маған бала кезден жабысқан әдет. Зейнет демалысына шыққан соң құмарлығым тіпті үдей түскендей. Облысымыздағы жалғыз қазақ тілді басылым – “Soltüstık Qazaqstan” газетінің әр санын жібермей оқимын. Пошта қызметі баяу болған соң редакцияға өз аяғыммен барып алғанды жөн көремін. Бір жолы газеттің бес данасын бірақ алып қайттым. Әдетте үйге бара жатқан жолдағы – Погодин театрының маңындағы орындықтардың біріне отыра қалып, қолымдағы газетке көз жүгіртіп шығамын. Бір санында Жарасбай Сүлейменовтің “Жынды Жанатай” деген әңгімесіне көзім түсті. Әдетте адамды шығарманың тақырыбы тартады ғой, қызығып кеттім. Айналамдағы у-шуды ұмытып, бір демде оқып шықтым. Дәл ме дәл, артық сөзі жоқ, тамаша жазылыпты.

Міне осы әңгімеден кейін қолыма қалам алып, өзімнің туып-өскен ауылым – Алқа туралы жазуды жөн көрдім. Есіл ауданына қарасты менің ауылымның тағдыры қазір мүшкіл халде. Кезіндегі алпыс үйлі Алқадан төрт-ақ түтін қалды десем ешкім се­не қоймас. Ойласам көкірегіме ащы өксік келеді. Жәкеңнің әңгіме­сін­дегі амалсыздан “патриот” болған Жана­тайлар әр ауылда бар. Сырт көзге ауылды сақтап қалу үшін отырған сияқты көрінер. Алайда олардың кө­шуге жағдайы жоқтығын былайғы жұрт қайдан білсін? Үкімет ендігі жер­де сол азаматтарға қол ұшын беріп, бос жатқан жерлерде шаруашылық жүргізуіне көмектесуі керек.

Биыл жетпістің алтауына шық­тым. Ойлағаным, қара басымның қамы емес, болашақ ұрпақ, кір жуып кіндік кескен қасиетті топырақтың жайы. Балалығымның бал дәурені өткен, базары шалқыған, талай қы­зық-думан өткен Алқаның ажарлы көр­кін сағынып, кейде емірене еске алатын кездерім де жоқ емес. Атым­ды басқа біреу тартып мініп, жаяу қалғандай күй кешемін. Бұл сезім мен сияқты талай пенденің басынан өтіп жатқан шығар…

Орда бұзар отызға келгенше ту­ған ауылымда тіршілік еттім. Ке­зінде Алқа, Орталық, Жаңалық сынды сегіз ауыл бір кеңшарға қарайтын. Тұрғындары өте еңбекқор еді. 1970 жылға дейін 28 мың гектар жерге егін егіп, мемлекетке мол астық өткізіп тұрды. Сарыкөл, Иверск, Жаңалық сынды үш ауылда сауын сиыр ұста­са, Штыровкада қой бағатын. Ал Ал­қа – мал бордақылайтын орталық болды. Ол кезде ірі қараның тірідей салмағы 4 центнерден кем болмауы керек деген талап бар. Соған қарап бақташылардың жұмысын бағалай беріңіз. Адамдар адал еді ғой, еңбек әділ бағаланып, ешкімнің ақысы же­лінбейтін. Жұмысына қарай еңбек­ақы­сын да уақытында алатын. Сон­шама малды бағу да оңай емес. Кең­шардың 600-700 бас жылқысын қыс­та Алқаның орманды алқабына те­бінге жіберетін. Елді мекенді айнал­дыра өскен қалың орман боранда әжептәуір ық. Орманның ішінде елік­тер жүйткіп жүретін. Кейбірі ауылдың түбіне дейін келетін.

Орталық ауылында халық теат­ры болғанын айтып бұл күнде көзіне жас алатындар бар. Ауылдың мал­шы­лары мен механизаторлары өнер көрсетіп, ән мен жыр, ойын-сауық бір тоқтамайтын. Жаңалық ауылы жай­лы да есте қалар жылы естеліктер мол. Өңір жұртына аты әйгілі Есім Шайкиннің тұсында ауылға жол салынып, телефон сымы тартылып, радио желісі істеп тұрды. Мемле­кеттің көмегімен құрастырмалы жаңа 40 үй салынып, бір көше болып бой түзеді. Тораңғұлдан Жаңалық пен Алқаға, Жаңалықтан Орталыққа дейін жалғасқан жол тозғанымен әлі күнге дейін бар.

Әрбір ауылда тас монша бола­тын. Жұрт демалыс күндері кезекпен келіп жуынатын. Моншаның қасында арнайы электрлі мотормен жұмыс істейтін 25-30 метр терең қазылған құдық болды. Одан шыққан таза су бүкіл ауыл тұрғындарына емін-еркін жетіп жатты. Алқалықтар 60 жылдар­дың өзінде таза ауызсудың игілігін көрді. Үш-төрт үй сайын бір құдықтан болатын. Небары 4-5 метр қазсаң, тіршілік көзі шығатын. Бірақ ол ішуге жарамсыз еді, таңдайға сортаң дәмі білініп тұратын. Кейбір ауылдарға су құбыры 80 жылдары тартылды.

Алқадағы алпыс үйдің төрт түлігі өріске екі бағытта өретін. Ұрлық-қарлық атымен жоқ, барлық қой шар­бақ қоршауда жата береді. Мал өрісі қазірде де тарыла қойған жоқ. Өйт­кені Алқаның кейбір жері сортаң бол­ғандықтан егін егілмейді. Төрт түлікті қорадан шығарып, ауыл шетіне ұзатып салсаң болды. Бір аңыздарда кезінде Асан қайғы бабамыз желмая­сымен жүйткіп жүріп, Алқа алқабына да көз тоқтатқан екен-міс. Сонда “Жүзден асар, мыңға жетпес” деп баға беріпті. Соған қарағанда бұл жер егінге қолайсыздау, ал малға жайлы, құтты қоныс екенін аңғартқан сияқты. Жаңалық, Орталық және Алқаның ортасында Жылымды, Ба­лықты көлдері бар. Сулары арасын­дағы өзектер арқылы бір-біріне жалғасады. Онда балық та, құс та көп. Балықты көлі үлкен, шамамен 1600 гектардай. Міне осы көлдің айналасында төрт түлік еркін жайы­лады. Балықты 1941-1945 жылдар­дағы соғыста тылға келген зауыт жұ­мысшыларын балығымен асырады. Осы көлдің балығын аулап, Қызыл­жарға күнделікті көлікпен тасып отырған екен.

Кезінде ауылда бастауыш мек­теп болды. Одан кейін әуелі Жаңа­лықта қазақша немесе Ойтеректегі сегіз жылдық мектепте (Иверскте) орысша оқуға тура келетін. Қазір Алқадағы сол мектептің қалқайып қабырғасы ғана қалған.

Ауылға барып, о дүниелік болған жақындарымызға Құран бағыштай­мыз. Кезіндегі алаулап-жалаулап тұр­ған, берекелі ауылдың бүгінде жер­мен жексен болғаны ет-жүректі езіп, көңілге кірбің келтіреді. Ағайындар өткен-кеткенді еске түсіріп, әңгіме қылады. Бәрінің арманы – Алқаны қайта түлету. Бертінгі кезде Алқа сияқты ауылдардың “болашағы жоқ елді мекендер” қатарына кіруі қайтадан көшіп барам дегендердің көңілін су сепкендей басқаны рас.

Ауылдан екі шақырым жердегі Тілеуғабыл қыстауы бертінге дейін мал фермасы болған еді. Кезінде 5000 қой, ірі қара өсірілген. Қалың орманды, сулы жер. Одан оңға қарай жүрсеңіз “Қамила туған” деген шоқ ағаш бар. Қамила деген кісі сонда бір ерекше жағдайда өмірге келген болуы мүмкін. Ауылдан оңтүстікке қарай “Тышқан” деп аталатын орман жатыр, әрі қарай Жанбатыр қыстауы­на жалғасады. “Жанбатыр деген кісі ат үстінен түспейтін, ауылын қорша­ған орманнан рұқсатсыз күрекке сап та алғызбаушы еді”, – деп үлкендер еске алатын. Сол орманды өздері­мен о дүниеге алып кеткен жоқ, келе­шекке қалсын деген ниеті екен ғой!

Ілгерірек жүрсек шеті жарлы шағын “Былқылдақ” көлі жатыр. Өт­кен ғасырдың 30 жылдары Украина мен Ресейден жер аударылғандар аш-жалаңаш келіп, 20 шақты түтін Алқада өздері бір көше болып күн кешті. Олар осы Былқылдақтың жие­гінде сабан кірпіш соғып, шым үйлер салды. Қолдары боста кешкілік гар­мондарын алып әндетіп, думанда­тып жатушы еді. Күн көру үшін көкө­ністің неше түрін егіп, көзді қызықты­ратын. Бақша ортасындағы құдықтан су алып, суаратын еді. Оны көрген қазақтар да соған бейімделді, бірте-бірте жеке құдық қазу дәстүрге айналды.

Ауылдан батысқа қарай бет түзесеңіз “Үлкен қарашілік”, әрі қарай “Ақ сиыр байлаған”, “Шал қыстауы” жатыр. Сонда менің әкем дүниеге келіпті. Бертін Есмағұл атам сол ескі жұртқа апарып: “Анау біздің үйдің орны, оның жанында Ыбырайдың үйі, әрі қарай бәленбайдың үйі…” деп таныстыратын. “Шал қыстауының” қарсысында “Алпыстың қыстауы” болды. Орнатылған бейіт тастары бертінге дейін соның жарқын куәсін­дей болып тұрған жоқ па? Мүмкін қазір де бар шығар.

Қыстаудың маңы сыңсыған жи­дек екенін айтпай кетуге болмас, ыды­сымыз толатын, шаршаған кез­де жатып теріп, ауызға салатын едік. Әрі қарай батысқа беттесек “Жаңа­бай қыстауы”, “Шора қыстауы”, “Бәй­ті­леу қыстауы” бар. “Рамазан кардо­нының” өзі бір тарих. Кезінде қолдан еккен қарағайлы орман болатын. Бүгінде сол маңда еліктер жайыла­ды. Ауылдың солтүстігінде Арала­ғаш орманы, Балықтыға жетпей Қа­рағаш ауылына қарай “Бесім Арала­ғашы” тұр. Кезінде Атығайдың Бесім атасы қоныс еткен. Айта берсек әрбір орманның, көлдің, өзеннің, бір түп шіліктің иесі болған. Балалықпен жүріп, осының бәрін хатқа түсіріп алмағаныма өкінемін. Қазір есте қалғаны осы ғана.

Орталық ауылына барар жолда­ғы Селдірағаш, Басқаратал, Алқа­тал­дың (құдығы бар ағаш) тарихы үлкен бір әңгімеге жүк боларлықтай. Орман бүлдіргенін осы жерлерден де теретінбіз. Отынға пайдаланатын ағаштарды да осы ормандардан алатын едік. Түсінген адамға осының бәрі атадан балаға мирас болып қалған байлық қой.

Аһ ұрған кездеріміз Хрущевтің заманында басталып еді. Ен бай­лықты кешіп отырған ел бір-екі ірі қа­радан артық мал ұстай алмай пұ­шай­ман болды ғой. Бір үйге бір сиыр не бір жылқы ғана бағуға рұқсат. Қой басына да шектеу. Бұл кеңес үкі­метінің қазақтарға қылған қитұрқы сая­сатының бір парасы. Одан үкі­метке еш пайда жоқ, керісінше қара халықты қысып, байытудың орнына етектен тартып, қайыршылықтың ар жақ, бер жағында ұстады. Мемле­кеттік мерекелерде кеңшардың ма­лынан үлкен бір өгіз сойылып, үй басы бір-екі килограм ет беретін. Онысын кейін жалақыдан ұстап оты­ратын. Біздің қазақтың қонақ келсе ақсарбас соятын кеңдігі амалсыздан ұмыт бола бастады.

Қазір облыста мал фермаларын салып, шеттен сиырлар әкеліп жа­тыр ғой. Сол бағдарламаның шапа­ға­ты біздің Алқаға тисе ғой. Басқа ауылдарда жұрт көшіп келмей жа­тып, қаз-қатар ғып салып қоятын бас­паналар Алқаға неге бұйырмайды екен? Кезінде ауылдан мал таситын фуралар қыс бойы ет комбинатына қарай сабылып жатушы еді. Жазда 100-ден аса бие байлап, қымыз са­пы­рылып, ауылдан облыс орталығы­на жөнелтілетін, ауылдастар да ра­қа­тын көретін. 90 жылдары “келе­шек­терің жоқ” деп, жиналыстан жи­на­лыс ашып, ауылдық әкімдікті, дә­рігерлік пункті, одан моншаны бұзды, дүкенді жабуға мәжбүрледі. Тұрғын­дар шетінен көше бастағасын, бала саны кеміп, соның алдында салын­ған мектеп жабылды. Боранды күн­дері күре жолды қар алып қалады. Ешкім тазаламайды. Тіпті сырқат адамның ауруханаға уақытында же­туінің өзі мұңға айналды. Осының бәрі ауылды тастап кетуге мәжбүр етті.

Президент Қасым-Жомарт То­қаев­тың ауылды қайтадан гүлден­ді­ру туралы айтқан пәрменді сөздері жү­регімді елжіретті. “Ауыл – ел бесігі” бағдарламасы оты өшкен ауылдар­дың сәнін келтіріп, түп тамырымыз болған туған жеріміздің жоны түлеп, қаранөпір қаракөздерге толатын күн туса ғой, шіркін! Ылайым солай болсын!

Айтмұқан ИСМАҒҰЛОВ,

зейнеткер.