Soltüstık Казахстан
Наурыз – әлемдегі ең көне мейрамдардың бірі. Ұлыстың ұлы күнін атап өтетін халықтың да қарасы қалың. “Жер мен көктің жаңаруын”, “тіршіліктің бастауын”, “күн мен түннің теңелген уақытын” Орта Азия халықтары түгел тойлайды. Бұл мейрамды әр халық түрліше атағанымен, барлығының тілегі бір – ізгілік, молшылық, бейбітшілік, рухани тазалық.
Қытайда күн мен түннің теңелуі 21 наурызға тура келеді. Шыңжанда тұрып жатқан этникалық қазақ, ұйғыр, қырғыз, өзбек, татар, дүнген секілді халықтар Наурызды ерекше атап өтеді. Олар ақ, қара, жасыл және сары түсті мерекелік киімдер киеді. Бұл от, су, ағаш, металл және жерді әспеттеуден шыққан сенім екен. Кей этностарда дәстүрлі тағам ретінде жеті түрлі дәмнен ботқа жасалады.
Мысалы, Қытайдағы қазақтар коммунистік билік орнағаннан кейін әз-Наурызды ұлан-асыр тойлауға мүмкіндік болмаса да, наурызкөже арқылы ғасырлар бойы қанына сіңіп, жан дүниесіне берік орнаған ата дәстүрін ұмытқан жоқ. Тіпті төріндегі Құранның орнына Қытай көсемінің суретін ілдірген “мәдениет төңкерісі” тұсында да халық жылы жұмсағын аузынан жырып, наурызкөжеге сақтайтын. Осы ретте Наурыз тойын бірер апта бұрын бастап, әр ауыл кезектесіп, наурызкөже пісіреді. Бұдан бөлек соғымнан арнайы сақталған сыбағадан ауылдың ақсақалдарына, жасы үлкен сыйлы адамдары дәм татады. Көрші-қолаң, ағайын-туған бір-біріне ақ тілектерін айтысатын. Осылай шеттегі қандастарымыз өз дәстүрін табандылықпен сақтап, наурызкөжені құт-береке, молшылық, ақ тілектің куәсі деп қарады.
Әзірбайжандар да наурызды күн мен түннің теңескен күні ретінде атап өтеді екен. Ел тұрғындары бұл мейрамды ерекше күтеді. Дәстүр бойынша “тонгал” деп аталатын от жағып, одан жеті рет секіреді. Мерекелік дастарқанның басты тағамы – шекербура дайындалады. Ол – Ай пішіндес қамырдан жасалған тәтті тағам. Ал өсіп тұрған жасыл бидай сабақтары “Күн символын” білдіреді. Бидай қуырылып, жұмыртқалар қызылға боялады. Әзірбайжан халқында Наурыз мерекесі күні жаңбыр жауса, “жыл өте жақсы, берекелі” болады деген сенім қалыптасқан. Көрші айыр қалпақты ағайындар елінде бұл мейрамда дастарқанға май, қант және бидай ұнынан жасалған дәстүрлі ұлттық тағам – сумелек (сүмөлөк) және көже қойылады. Халық арасындағы сенімге байланысты бұл “су” және “мелек” (періште) сөздерінен құралған. Және жәннәт тағамы, қасиетті екендігі айтылады.
Көктемгі Наурыз мейрамын оңтүстіктегі көршіміз Өзбекстан да ерекше атап өтеді. Олар “Наурызды қалай күтіп алсақ, жыл толығымен солай өтеді” деп сенеді. Сол себепті бір-бірін кешіріп, жақындарына сыйлық ұсынып, қуантады. 21 наурыз күні дәстүрлі түрде жәрмеңкелер, жалпыхалықтық шерулер, ит және әтеш шайқасы, ат шабысы ұйымдастырылады. Ұлттық киімдер киіп, ән айтып, би билейді. Көпшілігі қазіргі күнге дейін ежелгі дәстүрлерін сақтап келеді. Негізгі тағамдары – сумаляк (бидай ұнынан жасалған тағам), самса, хош иісті палау, халим мен жасыл желек қосып дайындалған нишалда тәтті бәліші әзірленеді.
Түрікмендерде көктем мейрамына байланысты халыққа танымал кейбір ырымдар бар. Мәселен, “Егер наурызда күн бұлтты болса, онда осындай ауа райы маусым айына дейін созылады” деп күткен немесе “Наурызда қар немесе жаңбыр жауса – жыл егінге қолайлы әрі өнімді болады” деп топшылаған. Наурыз мерекесінде жаңа маусым басталады. Яғни сол мерзімде шопандар алабайлар шайқасын ұйымдастырады. Түрікменстан “Наурыз Байрамы” кезінде әйелдердің қоғамдағы рөлін айшықтау мақсатында “Әйелдер күнін”, “Аналар күнін” атап өтеді. Әдетте, мейрамда ұлттық киім киген ерлер ас әзірлейді.
Тәжікстан тұрғындары мереке күндері бір-бірімен “Наврузотан пируз бод!” немесе “Навруз муборак бод!” деп ерекше түрде сәлемдеседі. Мерекенің басты тағамы – кәуап және дәндерден қосып жасалған тәтті палау. Дәстүрлі түрде палауды ерлер дайындайды. Оларда бұл мерекенің басты символы – от. Яғни, жаңару мен емдік қасиеті бар деп сеніп, отқа байланысты көріністер қояды. Дастарқанда “с” әрпінен басталатын суманак, сипанд, сирке, сэмени, сабзи сияқты жеті түрлі тағам дайындалады. Бұл тағамдардан басқа үстелде айна, балауыз және боялған жұмыртқалар болады. Балауыз – адамды жаман рухтан сақтаушы, ал жұмыртқа мен айна – ескі жылдың аяқталуын білдіріп, жаңа жылдың алғашқы күнінің басталғанын сипаттайды.
Наурызды үндістандықтар да тойлайды. Оларда айрықша ырымдар мен сенімдер жоқ. Мол дастарқан жайып, әдемі киім киініп, барлық нәрсені гүлмен көркемдеп, от жағады. “Түтінмен бірге жылдың барлық сәтсіздіктері жоғалады” деп сенген.
Ауғанстан Ұлыстың ұлы күнін біз сияқты 21 наурызда тойлайды. Бір қызығы 20 наурыз түнгі сағат 1-ден, келесі күні 12-ге дейін ешкім көшеге шықпайды екен. Егер кімде-кім сол уақытта үйден шықса, онда жаңа жылда отбасының бір мүшесі дүниеден өтеді деген наным болған. Алдын ала отбасының әр мүшесіне жаңа киімдер тігіледі. Жақындарына сыйлықтар тарту етіп, үйдің іші-сыртын тазалайды. Мейрам күні дастарқанда дәндер, жеті түрлі жемістен дайындалған компот және 5 түрлі тағам болады. Атауы “с” әрпінен басталатын бұл тағамдар барлық достар мен таныстарға ұсынылады. Әдетте, отбасындағы баланың санына байланысты алдын-ала жұмыртқа пісіріліп, түрлі-түске боялады.
Ирандықтар Наурыз мейрамын 13 күн тойлайды екен. Алғашқы бес күнін дос-жаран, туыс жақындарымен бірге Наурызды күтіп алуға арнаса, тоғызыншы күн Шахрйаран Навруз (шах Навруз), ал он үшінші күн – Сизда-бедар (“Он үшіншісі үйден тыс”) ретінде атап өтеді. Дәстүр бойынша ирандық әйелдер мейрам қарсаңында осы уақытқа дейін болған барлық жамандық атаулы кетсін деген ниетпен және денсаулық, сұлулық сұрап оттан секіреді. Ерлер болса, қызыл түсті киім киіп, беттеріне қара күйе немесе қара бояу жағып, қала көшелерін аралайды. Наурыз – басқа мемлекеттер сияқты Иран елінің де маңызды мерекелерінің бірі болып саналады. Мерекелік дастарқан “хафт-син”, яғни “с” әрпінен басталатын 7 түрлі тағаммен әрленеді. Олардың арасында міндетті түрде монета (секке), сірке су (серке), сарымсақ (сир), дәмдеуіштер және мерекелік тағамдар болуы тиіс.
Бектұрған ЛАҚАДЫЛ,
“Soltüstık Qazaqstan”.