ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІНІҢ АТАСЫ

Жылдар жылжып, ғасыр көшкен сайын алыста қалған ақтаңдақтардың қадір-қасиеті артып, құндылығы қастерлене түседі. ХХ ғасырдың басы солақай саясаттың қылышынан қан тамып тұрған тұста, аспандағы жарық жұлдыздай жарқыраған қазақ елінің ержүрек, батыл, қайсар, ұлтшыл ұлдары кеңес өкіметі құрған қақпанға бірінен соң бірі түсті. Олардың қатарында Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Елдос Омаров, Мiржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Мұхамеджан Тынышбаев, Мұстафа Шоқай, Сəкен Сейфуллин, Мұхтар Əуезов, Смағұл Сəдуақасов, тағы басқа көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар бар еді.

Еліміз көк туымызды төбемізде желбіреткелі ата-бабаларымыздың елі үшін төккен ерен еңбегін ұлық­тау ісі жалғасып келеді. Қазақ әліпбиінің негізін қалаушы, қоғам қай­раткері, қазақ тіл білімінің негізін салушы, әдебиеттанушы ғалым Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 150 жыл толуына орай былтыр еліміздің түкпір-түкпірінде ғалым шығармашылығы насихатталды. Ұрпағы үшін атқарған ұлы істерін жастарға насихаттау – әрбіріміздің перзенттік борышымыз. Ақын, қо­ғам қайраткері Сәкен Сейфуллин “Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды… Халықтың арын із­деп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті”, – деп жазған екен.

Алаш көсемдерінің негізгі көзде­гендері қазақты тар қапастан шығарып, қараңғы қазақтың көгіне өрме­леп шығып күн болу еді. Жарқыраған жарық сәуле Алаш зиялыларының маңдайында күнге шағылыс­қанымен, жылуын шартарапқа ша­шуға мүмкіндік бермеген тұста дәнін егіп үлгерді. Яғни, 1913 жылдан бас­тап “Қазақ” атты апталық газет ұйым­дастырып, 1917 жылдың қыр­күйегiне дейiн оның редакторы бол­ды. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ мем­лекетiн қалпына келтiру үшiн күрес­кен “Алаш” партиясы көсемдерiнiң бiрi ретiнде де белгiлi. Қазан төң­керiсiнiң жеңiсiнен кейiн ол бiраз уақыт алашордашылар қатарында қалды, ал 1919 жылы бiрқатар зиялылармен бiрге кеңес өкi­метi жағына өтуге мəжбүр болды.

1922-1925 жылдарда Халық ағар­ту комиссариатына қарасты ғы­лыми-əдеби комиссияның төраға­сы, Халық ағарту комиссары болып сайланды, Бүкiлресейлiк Орталық Атқару Комитетiнiң, Қазақ Орталық Атқару Комитетiнiң мүшесi болып жұмыс iстедi, одан соң Түркiстан Компартиясы Орталық Комитетiнiң газетi “Ақ жолда” еңбек еттi. 1925-1929 жылдарда Қазақ халық ағарту институтында ағартушылық қызмет атқарып, дәріс жүргізді.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ əде­биетi мен сөз өнерiнiң дамуына айрықша еңбек сiңiрдi. 1909-1911 жылдары оның көпке белгiлi “Қырық мысал” жəне “Маса” жинақтары жа­рияланды. Ахмет Байтұрсынов көркем сөз өнерiнiң қорын жинаушы, зерттеп, бастырушы ре­тiнде де көптеген құнды жұмыстар iстедi. Ол 1923 жылы жарияланған “Ер Сайын” эпостық жырының кi­рiспе мақаласын жəне түсiндiрмесiн жазды, сондай-ақ “Жоқтау” деп ата­латын жинақ (1926), “Əдебиет та­нытқыш” деп аталатын оқу құралын шығарды. Соңғы еңбегі – əдебиеттiң тарихы мен теориясы туралы қазақ тiлiндегi тұңғыш көлемдi де толым­ды еңбек.

Ахмет Байтұрсынов қазақ бала­ларын ана тiлiнде оқыту iсiне арнап тұңғыш оқулықтар жазғаны белгілі. Олардың арасында: “Оқу құралы” (1912), “Тiл құралы” (1914), “Əлiпби” (1914), “Жаңа əлiппе” (1926-1928) жəне “Баяншы” (1926) деп аталатын əдiстемелiк оқу құралдары бала­лар­ды оқыту iсi барысында маңыз­ды рөл атқарды. Бүкiл бiр халықтың ұлттық тiлiн түрлеп, əдебиетiн жа­сап, ғылымын жетiлдiрiп, қоғамдық санасын қалыптастырып, ойын оят­қан ірі тұлғалардың бірі әрі бірегейі еді.

“Ұстаз болу – жүректің батыр­лығы” деп ақын Ғафу Қайырбеков айтқандай, жүрегінде от маздап тұрған адам ғана ұлы істі атқара алады. Ұлылықтың бастауы жайын­да Ахмет Байтұрсынов: “Мұғалiм сайлы болу үшiн, мұғалiмге керек бiлiмдi үйрететiн орыннан оқып шығуға тиiс. Ондай орын қазақ түгiл, қазақтан бұрынырақ қимылдап жат­қан ноғай бауырларымызда да жоқ. Қазақтардың өздерi дарим-мұғал­лимин (педучилище) ашып, мұға­лiм­дерiн сонан оқытып шығаратын заман алыс жатыр. Қолдан келмей­тiндерiн қоя тұрып, қолдан келер­лiгiн дұрыстау тиiс. Орыс мұғалiмдiк шко­лаларынан шығып, учитель бо­лып жүрген қазақ жастары бар, мұ­сылман медреселерiнен оқып, мұ­ғалiм болып жүрген қазақ жастары бар. Осылардың екеуi де толық мұ­ғалiмдiкке жарайды, егер де бұлар­дың бiреулерi мұсылманша хат бiлу жағынан, екiншiлерi педагогика, методика жағынан кем соқпаса”, – дейді.

Ғалымның пікірінше, мұғалiмнен соңғы керек болуға тиiстi нəрсе – оқу құралдары. Оқуға керек қалам, қағаз, қара сия, сауыт, отыруға ке­рек нəрселер – пұлға табылатын заттар. Қазiрiнде пұлға табылмай­тын: қазақ мектебiнде қазақ тiлiнде оқытуға керек кiтаптар. “Өткен нөмiрде қазақ бастауыш мектебiнде үйретiлетiн бiлiмдер мынау дедiк: оқу, жазу, дiн, ұлт тiлi, ұлт тарихы, есеп, шаруа-кəсiп, жағрафия, жара­тылыс жайы. Осыларды үйретуге керек кiтаптар қазақ тiлiнде жоқ. Мiне, қазiр iздесек ақшаға табыл­май­тын құралдар осы. Осыларды дүнияға шығару керек. Бiз бұларды уақыт жетуiнше қолға алып iстеп жатырмыз. Бiрақ бiр жағынан, басқа жұмыспен байланулы болғандық­тан, бiр жағынан, басы ашық мəт­буғамыз болмағандықтан, тез үлге­рiп бола алмай жатыр”, – деп жа­зады.

Оқудың үшiншi тiреуi – мұғалiм. Жақсы мұғалiм мектепке жан кiргi­зедi. Кемшiлiгi болса, мұғалiмнiң жақсылығы жабады, бiлiндiрмейдi. Мұғалiм нашар болса, мектепте отырып сабақ бере алмайды. Мұға­лiмдiк оңай нəрсе емес. Тəртiппен жасалған оқу құралдарымен оқыту­ғ­а тəртiппен оқыта бiлетiн мұғалiм керек. Оны бiлмейтiн мұғалiмдер тəртiппен жасалған оқу құралдарын тəртiпсiз жасалған құралдар орнын­да тұтынады деген тұжырымды пікір айтып, ұстаздық жолдың бұралаңы көп екенін ерекше ескертеді.

Жұртқа ғылым – үйретумен, кө­румен, бiлумен жайылады. Бiлiмнiң бас құралы – кiтап. Қазақ арасына бiлiм жайылуына, əуелi, оқу үйрене­тiн орындар сайлы болу керек, екiн­шi, бiлiм тарататын кiтаптар жақсы боларға керек һəм халық арасына көп жайыларға керек. “Осы мақсат­қа жетуге зор себепкер болатын iстiң бiрi – бiлiм жарысы. Бiлiм жа­рысының басқадан артық бiр жерi мынау: бұған шығарған ақша далаға кетпей, көздеген мақсатқа тура тиедi. Егiн салсаң, шықпай қалып, бос­қа шығындау ықтимал, мал жи­саң, өлiп қалып, босқа шығындау ықтимал, бiлiм бəйгесiнен пайда болмаса, шығын болмайды. Пайда­сы боларлық iстi iстемей, бəйгеге ешкiм қол созбайды. Солай болған соң, бұған шығарған ақша босқа ке­туге тiптi орын жоқ”, – дейді. Мысал ретінде орыс данасы Лев Толстой­дың: “Жақсы дерлiк те, жаман дерлiк те бiр əдiс жоқ. Олақтықтың белгiсi – бiр ғана əдiстi болу; ше­берлiктiң белгiсi – түрлi əдiстi болу; керек орында жоқ əдiстi табу да қолынан келу. Мұғалiм əдiстi көп бiлуге тырысу керек; оларды өзiне сүйенiш, қолғабыс нəрсе есебiнде қолдану керек”, – деген сөзін мы­салға келтіреді.

Қазақ жерi тұтқасының екi ұшы екi қолда: бiр ұшы – қазақта, екiншi ұшы – орыста. Əдiс қылған жағы ауыс­тырып алып жатыр, бос ұста­ған жағы айрылып қалып жатыр. Жердi қолында қатты ұстау, бос ұстау қазақтың өздерiнен. Оған бiз не iстермiз? Қазақ жерi қазақтан кет­пес едi, қазақ жерi қазақтан кетпе­сiне iс қылсаңдар. Жерiн алдыруға болмаса, алдырмасқа iс қылған қазақ жоқ. Əркiм өз жерiн ғана ой­лайды, өз басының ғана қамын ойлап, өз пайдасын ғана көздеп iс қылып, жұрт пайдасы мен зарарына тiптi қарамайды. Жұрт жер кетпесе, менiң де жерiм кетпес, жұрт жерден айрылса, мен де жерден айрыла­мын ғой деп еш ойламайды. Сон­дық­тан жұрт үстiндегi, көп ортасын­дағы жер ғой деп, сатып, пайда­ла­нып қалайын деп ойлайды. Мұжық­ты қазақ жерiне үйiр қылып, қоңсы қондырған əуелде де осылай ойла­ғандық едi, осы күнде де сол ой қалған жоқ.

Белгілі әдебиеттанушы ғалым Серік Қирабаев: “Қазақ даласына азаттық идеясы тарай бастаған тұста жаңа поэзияның бастаушысы, алғашқы ту ұстаушысы болып Ах­мет қашан да тарих бетiнде тұрады”, – деген екен.

Ахмет Байтұрсынұлы Қазрев­ком төрағасының орынбасары əрi оның ішкi iстер бөлiмiнiң меңгеру­шiсi ретiнде 1920 жылғы 4-12 қазан күндерi Орынбор қаласында өткен кеңестердiң Бүкiлқазақстандық құ­рылтай съезiн шақыру жəне оның басты саяси құжаты “Қазақ АССР еңбекшiлерi праволарының декла­рациясын” дайындауға үлкен үлес қосты. Бұл съезде Ресей Федера­ция­сының құрамындағы Қазақ Ке­ңестiк Социалистiк Автономиялық Республикасы құрылғаны белгiлi. Ахмет Байтұрсынұлы осы Респуб­ли­каның үкiметi – Халық комиссар­лар кеңесiнiң құрамына өтiп, оқу-ағарту комиссары (министрi) болып сайланды, ол 1922 жылдан оқу-ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми орталықты басқарды. Со­нымен қатар ол Бүкiлресейлік Орталық Атқару комитетi мен Қазақ Республикасы Орталық Атқару комитетiне мүше болды. Ахмет Бай­тұрсынұлы 1926 жылы өзiнiң əйгiлi “Танытқышын” кiтап қып бастырып шығарды. Бұл – бiздiң жыл санауымыздан 326 жыл бұрын Эллада елiнде жарық көрген Аристотельдiң атақты “Поэтикасы” тəрiздi, сөз өнерiнiң болмысы мен бiтiмiн жүйелi байыптайтын қазақ топырағындағы тұңғыш теориялық зерттеу едi.

Ахмет Байтұрсынұлы туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. “Адамға тіл, құлақ қандай керек болса, баста­уыш мектепте үйренетін білім де сондай керек”, – деп жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мекте­бінің сол кездегі хал-күйі оның қа­бырғасына қатты батты. Бұл жөнін­де “Әуелі ауыл мектебінен баста­лық. Осы күнгі ауыл мектептерінде оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер аз. Сонда да хат білетін қазақтардың проценті мұ­жықтардан жоғары”, – деген екен.

1920 жылы “Баяншы” атты кітабы Қазанда жарық көрді. Еңбек – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесінің ең тұңғыш үлгісі. “Баяншы” еңбегі екі бөлімнен тұра­ды. 1-бөлім қазақ тіліндегі дыбыс­тар һәм олардың жазу белгілері, 2-бө­лім дыбыспен жаттығу деп ата­лады. Еңбектің 1-бөлімінде Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің дыбыстық құрамы туралы мағлұмат береді. Қазақ тілінде 24 түрлі дыбыс бар. Оның бесеуі дауысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жарты дыбысты. Дауысты және дауыссыз дыбыстар деп екіге бөледі. Жуан жөне жіңішке дыбыстарға толық тоқталады.

Ғалым психология ғылымы са­ла­сынан да өзіндік пікірлерімен да­раланады. Мәселен, тек “Әдебиет танытқышының” өзінде ғана осы ғылымға қатысты толып жатқан ой-пікірлер мен салиқалы түйіндер баршылық. Мұндағы “Көрнек өнері”, “Сөз толғау”, “Лұғат әуезділігі”, “Жан жақтау”, “Жан қоштау”, “Көріктеу”, “Ес ұғымы”, “Іс ұғымы”, “Зейіндеме” атаулар мен ұғым-түсініктерде, сон­дай-ақ оның жұмбақ, жаңылтпаш, айтыс, толғау, терме, тақпақ, жоқ­тау, жарапазан, бата, мақал, т.б. әде­биеттану ғылымына қатысты пікірлерінде халықтық психоло­гияның теориялық қисындары үшін іздесе таптырмайтын әдістемелік қазық боларлықтай түйіндер мол.

Ғалымның тіл мен сөйлеу пси­хологиясы жайлы айтқандары да аса мәнді. “Тілдің міндеті – деп жа­зады ол, – ақылдың аңдауын аң­дағанша, қиялдың меңзеуін меңзе­генше, көңілдің түйін түйгенінше айтуға жарау… Сөз көңілге сипат жағының көркемдігімен, сөз мағына жағының күштілігімен жағады…Тіл дәлдігі деп ойлаған ұғымға сөз ма­ғынасы сәйкес келуі айтылады…”.

Ахмет Байтұрсынұлының педа­го­гика, методика, филология сала­ларында еңбегі зор. Осы жөнінде Сәбит Мұқанов былай дейді: “Әр тілдің айдауында жүрген қазақ балаларына қазақ тілімен кітап жазған, қазақ тілінің негізін жасап, қазақ мектебінің іргесін қалаған алғашқы адам – Ахмет. Ахметтің бұл тарихи еңбегі бағаланбай қал­мақ емес. Бұны пролетариат та ба­ғалайды”.

Қорыта келе, ұлылардың ұлы арманының іске асып, Ахмет Бай­тұрсынұлының телегей теңіз еңбе­гін бүгінгі көреген ұрпақ өз кәдесіне жаратып отыр. Ғалымның тыным­сыз жазған еңбектері қанша ғасыр өтсе де өз құндылығын жоймай­тынын, өміршеңдігін тағы дәлелдей түсті.

Зәуре ҚАРТОВА,

тарих ғылымдарының кандидаты.