МАҒЖАННЫҢ МӨЛДІР ӘЛЕМІ

Мағжан Жұмабаев – қазақтың азаттығы үшін күрескен ардақты тұлға. Оның күреске толы өмірімен және шығармашылығымен кеңінен танысу кеңес дәуірі кезінде мүмкін болмады. Ақынның мол мұрасы еліміз тұғырлы Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бастап қана жұртшылыққа жария етілді. Өлеңдері орыс, ағылшын тілдеріне аударыла бастады.

Мағжанның өзі де, өлеңдері де қудаланып, тағдыры қыл үстінде тұрған кездің өзінде де ақынның ұлылығын ашық айтқан пікірлер тоқ­тамады. Солардың бірі Жүсіпбек Ай­мауытов ақынның өлеңдерін алғаш рет жан-жақты тал­дап, оның өлеңде­рінде өмірдің ащы шындығы қазақ­тың қасиетті қара сө­зі­нің құдіретімен өнер болып өріліп, отаршылдықтың салдарынан өмірі өк­сіген қалың оқыр­манның жү­регінен орын алып жатқан себепте­рін ашып берді. Мағ­жан поэзиясы несімен мық­ты, бізге не­сімен қымбат деген са­уалдар тө­ңірегінде ой өрбітті.

“Мағжан – алдымен, сыршыл ақын. Мағжан сөзіндей “тілге жұмсақ, жүрекке жылы” тиетін үлбіреген нәзік әуез қазақтың бұрынғы ақындарын­да болған емес. Ол жүректің қобы­зын шерте біледі, оның жүрегінен жас пен қаны аралас шыққан тәтті сөздері өзгенің жүрегіне тәтті у се­бе­ді. Мағ­жан не жазса да сырлы, көр­кем, сәнді жазады”. Жүсіпбек Ай­ма­уытов Мағ­жан поэ­зиясының қа­зақ­тың шынайы өмірінің өзінен өріл­ген на­ғыз ха­лықтық өнер туындысы екен­дігін дөп басып айта білген. Қа­зақстанның саяси өмірінде таптық кү­рес барын­ша күшейе бастаған 1927 жылы жа­зылған Жү­сіп­бектің “Мағ­жан­ның ақын­дығы” атты көлем­ді сын мақа­ласы ақын поэзиясының ешкім­ге ұқсамайтын өзіндік ерек­шелікте­рін, нәзік қырла­рын ақындық-сын­шы­лық көзбен көре біліп, қалың қа­зақ­­қа ал­ғаш рет жан-жақты жар­қы­рата та­ныстырған та­рихи еңбек болды.

Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері алғаш рет кітап болып 1912 жылы Қа­зан қаласында “Шолпан” деген атпен басылып шықты. Қазақстанда тұң­ғыш рет 1922 жылы Қызылордада жа­рық көрді. Сол кездегі Түркістан өл­ке­сі басшыларының бірі болған Сұл­танбек Қожанов осы басылымның та­ралымы аз болғандығын ескере оты­рып, 1923 жылы Ташкент қаласында қайта бастырды. Сұлтанбектің кітап­қа жазған алғысөзінде мынадай жол­дар бар: “М.Жұмабайұлының өлең­дері қазақ әдебиетінде үлкен орын алған деп санап, басып отырмыз. Әдебиет жаңа аяқтанып, әдебиет тілі енді жасалып келе жатқан жұртта Мағжандай ақындардың қызметі зор екені анық”.

1989 жылы ақынның туған жерін­дегі Сарытомар орта мектебінде Мағ­жан Жұмабаевқа арналған музей ашылды. Әрине, бір кабинетте жаб­дықталған музей келушілерге тар­лық еткені белгілі. 1993 жылы мар­ғасқа ақынның туғанына 100 жыл то­луына орай бал қарағайдан төрт бөлмеден тұратын музей салынып, ақиық ақын сағыныш сезіммен жырлаған Сасықкөлдің маңына жақпар­тас қойылды. Осы жылы мүсінші, Ақ­мола облысының тумасы Азат Баяр­лин көз майын тауысып жасаған Мағ­жан Жұмабаев ескерткіші елді мекен орталығына орнатылған болатын. Жергілікті тұрғындардың өтініші бо­йынша бұл ескерткіш арада он жыл өткеннен кейін Мағжан Жұмабаев музейінің қасына көшірілді. 2008 жылы аталмыш мәдениет ордасы ком­муналдық мемлекеттік қазына­лық кәсіпорын болып қайта тіркелді. Музейдің дизайнерлік жобасы жаса­лып, жөндеу жұмыстары жүргізілді. Шатыры, едені, терезелері ауысты­рылып, жылу жүйесі жаңартылды.

Музейдің негізгі жұмысы – Мағ­жан Жұмабаевтың өмірі мен шы­ғар­машылығына негізделген. Қазіргі уа­қытта біз “Мағжан – ел есінде” тақы­рыбы бойынша жұмыс жүргізудеміз. Оның аясында ақынның туыста­ры­нан ақпараттар, жәдігерлер жинас­ты­рылуда. Сонымен қатар біз өлке­тану жұмыстары арқылы өскелең ұрпақтың бойына азаматтық, пат­риоттық сезімдерді ұялатуды, тағ­ды­ры қилы Мағжан ақынның шығарма­шалығын терең зерделеуге құштар жастар өкілдерін тәрбиелеп шығару­ды көздеудеміз.

“Мағжан Жұмабаев музейінің” экс­позициясы ақынның өмірін, шы­ғармашылығын, әдеби мұрасын жә­не қызметін қамтиды. Мұражай сөре­леріндегі құнды материалдар Қы­зыл­жар, Алматы, Ташкент, Қазан, Ом­бы қалаларынан жиналған. Экс­позициялық залға ақынның 1922 жы­лы Ташкентте басылып шыққан “Пе­дагогика” кітабы, Омбы қаласындағы мұғалімдер семинариясының 1914-1916 жылдардағы бір сыныптан екін­ші сыныпқа көшу хаттамалары, Алаш ардақтысының 1920-22 жыл­да­ры жұ­мыс істеген кездерін куәлан­дыратын құжаттар, 1922 жылы 20 та­мызда Көкшетау болысына барғанда жаз­­ған баяндамасы қойылған. Му­зей­­де­гі ең құнды жәдігерлердің бірі – ақынның 1923 жылы Ташкент қала­сын­да басылып шыққан өлеңдер жи­нағы. Оны музейге Мағжан Жұ­ма­баевтың жары Зылиха апай сыйға тарт­қан. “Мен бұл кітапты жетпіс жыл бойы көзімнің қарашығындай сақта­дым. Ендігі уақытта музейдің сөре­сінде тұрғаны дұрыс”, – деген бола­тын Зылиха апамыз тебіреніп. Мағ­жан­ның алғашқы “Шолпан” кітабының кө­шірмесін 2020 жылы облыс­тық мем­лекеттік архивтің дирек­то­ры Сәуле Мәлікова музейге әкеліп тап­сырған болатын.

Мағжан Жұмабаевтың әкесі бо­лыс болған. Мұражай сөресінен бо­лыстар пайдаланған үстел мен 1932 жылғы патефонды кездестіруге бо­ла­ды. Бекен әулеті 1929 жылы пай­да­ланған қара кереует пен сырмақты музейге келушілер ерекше қызығу­шылықпен тамашалайды. Кереует Қа­қабаевтар отбасында сақталып, 1993 жылы жаңартылған. Оны му­зейге Елтай Қақабаев табыс еткен. Зылиханың былғарыдан тігілген мәсісі, бөртпе шәлісі, Мағжанның ата­сы – Жұмабай қажылыққа барғанда әкелген, 1898 жылы “Қазан” баспа­сында басылған көне Құран кітап пен Жұмабаевтар отбасы тапсырған жай­намаз да музей төрінен орын алған.

Музейде Лениннің портреті де бар. Пролетариат көсемінің суреті сө­реге ғимарат күрделі жөндеуден өт­кізілген кезде қойылған. Оның өзіндік сыры бар. Ішкі істер халық комис­сариатының өкілдері қазақтың қай­ма­ғы саналған азаматтардың жанын ғана алып қойған жоқ, мұраларын түгел жойып, тіпті бейнелерін де ха­лықтың санасынан жоғалтуды көзде­ді емес пе? Мағжан ақынға нақақтан-нақақ айып тағылып, айдалып кеткен кез. Кезек туыстарына да келген. Жендеттер ағасы Әбемүсілімнің үйін тінтуге кіріседі. Олар ақынның қол­жазбаларын, кітаптарын, тіпті сурет­теріне дейін түгел алып кетеді. Сол кезде Әбемүсілім інісінің бір суретін төрде ілулі тұрған Лениннің порт­ретінің артына жасыра қояды.

Тінтушілер үйдің астаң-кестеңін шығарғанымен, төрдегі көсемнің су­ретіне тиісе қоймайды. Мағжан­ның сақталып қалған бұл шағын суреті Ле­нин портретінің тасасында ұзақ жыл­дар бойы тұрады. Кейін көсемнің порт­реті ескіргеннен кейін алынып тасталыпты. Бірақ дәл сол жақтауға Әбемүсілімнің ұлы Ғабділкәрім мен зайыбы Гүлбарам Ғабдоллақызы­ның үлкейтілген суреті қойылады. Үй иелері әлгі суретті ерекше құрмет тұтқан. Оның шаңын сүрту, ілінген ор­нын ауыстыру жұмыстарын Гүлба­рам­ның өзі ғана атқарады екен. Су­ретке ешкімді жолатпаған. Оның се­бебі, Ленин алынып тасталғанымен, артында тұрған аталары Мағжанның суреті сол қалпында қалдырылған, демек, суретті келінінің өзі ғана күтіп ұстауы – қайын атасына көрсеткен құрметі шығар.

Ғабділкәрім мен Гүлбарам төрт қыз, екі ұл тәрбиелеген. Балалары аталарының суреті туралы ештеңе білмепті. Музейге келушілер Мағжан Жұмабаевтың 1935-1936 жылдары түскен суретін ерекше қызығушы­лық­пен тамашалайды. Оның тари­хын естігенде көздеріне жас алатын­дар да жиі кездеседі.

“Мағжан Жұмабаев музейіне” облысымыздың түкпір-түкпірінен және алыстан келген ақын-жазушы­лармен кездесулер, “дөңге­лек үстел” отырыстары жиі өткізіліп тұрады.

Биыл ақиық ақынның туғанына 130 жыл толады. Ал ақын атындағы музейдің ашылғанына – 30 жыл. Осы­нау мерейлі даталарға орай Алаш ардақтысының туған жерінде түрлі мәдени шаралар ұйымдастыру жос­парлануда. Ақиық ақын бір өлеңінде: “Мен жастарға сенемін”, – деп жыр­ла­ған. Мағжан сенген жастарды отан­­сүйгіштікке, елжандылыққа бау­лу му­зей қызметкерлері жұмысының негіз­гі өзегі саналады.

Айгүл ЖҮНІСПАЕВА,

“Мағжан Жұмабаев музейінің” директоры.

Мағжан Жұмабаев ауданы.