ЫНТЫМАҒЫ БАРДЫҢ ЫРЫСЫ МОЛ

Заман қанша құбылып, небір қиындықтарын алға тосса да, жаңа өзгерістерге ұмтылып, ұлы уақыт кө­шіне жұтылып кетпей келе жатқан құтты қоныстың бірі – Мектеп ауылы. Түкпірдегі елді мекеннің әлеуметтік-экономикалық, рухани-мәдени ты­ныс-тіршілігімен жан-жақты танысып қайтуыма бірден-бір себепкер бол­ған – осы елдің тумасы, қадірменді ақ­сақал Әлім Төлебаев. “Алдындағы ма­лымен, жүрген ескі заңымен, не екенін білмеймін, сол ауылды сүйе­мін”, – деп Мағжан ақын жырлағандай, малға да, жанға да құт Есіл өзенінің сағасына қонған 50 үйлі елді мекен тұрғындарының өздеріне тән пара­сат-пайымы, болмысы сырт көзге бірден аңғарылады. Киелі ша­ңырақтың не себепті бұлай аталуы­ның өзіндік сыры бар. Тарихқа шегі­ніс жасасақ, өткен ғасырдың 30-шы жылдары Бозбала, Саяғаш, Көкшұңқыр, Қосағаш, Әйтімбет, Дауымбай қо­ныстарын жайлап, осы жерлерде кіндік қаны тамған азаматтар ұжымд­асып, “бір жеңнен қол, бір жағадан бас” шығаруға пәтуаласқан. Көрші орыс селосы – Николаевкадан бір бай көпестің қарағайдан қиып салған зәулім үйін бұзып әкеліп, мектеп тұр­ғызған. Кейін оны Ленинге (қазір Ысқақ Ыбы­раев) “алып кетіп”, құрылыс мате­риал­дарын интернат салуға пайда­ланған. Сонда да ескінің көзіндей бо­лып бір жұрнағы сақталып қалған. Ол – арада бір ғасырға жуық уақыт өтсе де, әлі күнге дейін оқушылардың қа­жетіне жарап тұрған шеберхана. Ал­ғашқыда “Мектеп” ұжымшары ретін­де құрылып, кейін “Новопокровка”, “Тереңсай”, “Алматы” кеңшарлары­ның бөлімшесіне айналған. Еліміз еге­мендігін алып, жеке-дара мемлекет ретінде етек-жеңін енді жинай бастаған, экономикасы шатқаяқтап тұр­ған елең-алаң шақта картадан сызы­лып, жойылып кете жаздаған. Көне көз, құйма құлақ қариялардың айту­ларынша, ауылдың жадау тұрмысы, жүдеу кейпі көпшіліктің сағын сынды­ра қоймаған. Құлаққа ұрған танадай жым-жырт тіршілікке қан жүгіртіп, келешекке деген үміт отын жағуға ұм­тылған үлкендер жағы “бір үйдің ба­ласындай, бір қолдың саласындай” бірігіп, отбасы мен бала-шағаны асы­раудың оңтайлы жолдарын іздестір­ген. Бірі комбайнның қаңылтырынан шелек, леген, енді бірі үйеңкі ағашынан доға иіп, бірі домбыра жасап, қарасудан балық аулап, бала-шаға нәпақасын айырды. Не керек, ернеуі­нен асып төгіліп, өткел бермес асау өзендей толқи аққан уақыт құдырет­тің өзін еріктеріне бағындыра білген, қарашаңырақты шайқалтпай сақтап қалған табандылық, шыдамдылық, мақсаткерлік қасиеттері сүйсіндір­мей қоймайды. Ағайынды Мұқановтар, Ахмадиндер, Төлебаевтар, Сейтбековтер, Байлиндер, Бәйке­новтер, Әбілмәжіновтер, Қапаров­тар, Қалиевтер, тағы басқа әулеттер ерінбеген жанның еңбегі жанатыны­ның үлгі-өнегесін көрсеткен. Тарап ке­тудің аз-ақ алдында тұрған ауылдың түтіні түзу ұша бастаған. Алдарынан жұмыс үркіп отыратын қайратты аза­маттар ала жаздай шөп шауып, отын-суын қамдап, артылғанын өзге­лер­ге пұлдап, нарық заңына ыңғай­ланған. Берісі Өрнек, Қаратал, Ыбы­раев, әрісі Волошинка, Ақсу, Лузин­ка, Черуновка тұрғындарын қамтама­сыз еткен. Осы кезге дейін асар әді­сімен 30 баспана бой көтерген. Бү­гінде әр үйде – бір-бір трактор бар, таңның атысынан күннің ба­тысына дейін еш тыным жоқ. Шөп те шабады, отын-су да тасиды. Қай жер­де жұмыстың “құлағы” қылтиса, құс­ша ұша жөнеледі. Қолы қимылда­ғанның аузы қимылдайтынын жақсы түсінгендіктен, кергімейді, міндетсі­мейді. Әйтпесе, туыстан, бауырмал­дықтан ажырап бара жатқан бүгінгі­дей қым-қуыт, адам баласы түсініп болмас аласапыран, болжаусыз за­ман­да қалың шаңның астында көмі­ліп қалу оп-оңай. Көмекке зәру көпбалалы отбасылардың, қарттардың өті­ніш-тілектері екі етілмей, тап-тұйнақтай орындалады.

Ауылдан ешкімнің көшкісі жоқ. Ке­рісінше, “Оңтүстіктен – Солтүстікке” бағдарламасы аясында сонау киелі Түркістан төрінен бірне­ше отбасы қоныс тепкен. Ол туралы 9 жылдық мектептің директоры Тал­ғат Қосаев айтып берді. Білім оша­ғында 32 адам тұрақты жұмыспен қамтылса, 14-і – мұғалім.

– Есімдері мақтанышпен атала­тын жерлестеріміз Кәрім Есмұқанов, Әміржан Қалиев, Думан Нұрғалиев, Қорған Әйіпұлы, Ерлік Есләмбек, тағы басқалары сыртта жүрсе де, қам­қорлығын аяған емес. Бірнеше компьютер мен ноутбук сыйлады. Басқа да азаматтардың және аудан­дық әкімдіктің қолдауымен парталар, шкафтар ауыстырылды, жаңа лино­леум төселді. “Ақылды пеш” орнатыл­ды. Ағылшын тілі пәнінің мұғалімі “Дипломмен – ауылға!” бағдарлама­сы бойынша жұмысқа қабылданды. “Уақытша отбасы” бағдарламасы арқы­лы мектебіміз 12 балаға толықты, – деген Талғат Қабжанұлы бізді күнгей­ден қоныс аударған отбасылармен таныстырды.

Бастауыш сынып мұғалімі Сая Өксікбаева осында оқу ісінің меңге­ру­шісі болып істейтін курстасы Айгүл Махметованың шақыртуымен был­тыр ат басын тіреген. Өзімен бірге қа­зақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұ­ғалімі, түркістандық Жазира Жалмұр­заеваны ерте келген. Саяның – төрт, Жазираның үш баласы бар. Саяның сіңлісі де мектепте еңбек етеді. Жазира “Уақытша отбасы” бағдарламасы шеңберінде сіңлілерінің екі баласын бауырына басқан. 35 жыл жұмыс өтілі бар орыс тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі Гүлна­ра Зайноллақызы Астанада тұратын Қанат, Дияс есімді жиендерін алып келген. Айнаш Базарбаева да – жо­баға белсене қатысушылардың бірі. Бұған дейін облыс орталығында оқы­ған жиені Айданға қазақ мектебіне қатынау өте қиынға соққан. Әжесінің тілін алып, ауылда оқуға келіскен. 8-сынып оқушысы – 50 шақты қой, 4-5 сиыр өргізген атасының қолғанаты. Осында келгелі еңбекпен шынығып, ана тілінде жатық сөйлейтін болған. Міне, мектепте оқушы санының 39-ға жетуінің басты сыры – осы. Әйтпесе, жабылып қалар ма еді?

Ауылдың негізгі күн көрісі–төрт тү­лік мал. Жер телімін жалға алу­шы­лар “балапанды күзде санар” уақыт­та ғана төбе көрсететін көрінеді. Оның өзінде пай үлестірер кезде “қабағынан қар жауып, кірпігіне мұз қатып” келеді екен. “Барға қанағат, жоққа салауат” айтып үйренген тұрғындар бергенге риза, артық сұрап арларын сатқан емес.

Ауылдың үлкені де, сыйлысы да – сексеннің сеңгіріне көтерілген Тұяқ Сейітбеков. Негізгі мамандығы – ме­ханизатор. Кәмила әжей – 12 ұл-қыз тәрбиелеп өсірген “Батыр ана”. 1993 жылы ағайынды бес отбасы бірігіп, ал­ғашқы шаруа қожалығын құрған. Кейін шаруашылықты кеңейтіп, егіс­тік алқапты 700 гектарға дейін жет­кіз­ген. Бүгінде шаруа қожалығына ұлы Ербол ие болып отыр. Техникалар то­лық жаңаланған. Сыйымдылығы 2 мың тонналық қырман қалпына кел­ті­рілген. 100-ге жуық қой, 30 шақты жыл­қы, осынша ірі қара өсіреді. Қайырымдылық шараларымен де ай­налысады. Күнгейден қоныс аудар­ған отбасының біріне баспана салып берген.

Мектепте шаруашылық меңгеру­шісі болып істейтін Темірболат Мұқа­нов – игілікті істердің ұйытқысы, жас­тардың ақылшысы. Өмірден көрген-түйгені мол. Бастапқыда үлкен аға­сының ұйғарымымен “Ағайындылар” серіктестігін құрған. Алайда ауыртпалық еңсе көтертпей, жерді “Ата­мекен-Агро” ЖШС-ға беруге тура келген. Пай үлесін заттай, ас­тықтай алып тұрады. Өзі болса, қо­салқы шаруашылықпен айналысады, 60-қа жуық саулық қой, 10-15 сиыр ұстайды.

Жаңабай Сейдахметов, Нұрбек Бейсенбаев сияқты атпал азаматтар атакәсіпті жандандырып, тыным тап­пай жүрсе, олардың орталарына жас отбасылардың орала бастауы да қуантады. Солардың бірі – Рауан Се­рікұлы. Орда бұзар жастан енді ас­қан оның талабы таудай. М.Қозы­баев атындағы Солтүстік Қазақстан университетін алғашқы әскери дайындық мамандығы бойынша бітір­геннен кейін Петропавл қалалық классикалық гимназиясында жұмыс істей жүріп, ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативінен несие рәсімдеген. Бес асылтұқымды бұқа сатып алып, табынға қосқан. Ондағы мақсаты – жергілікті сиырлар­дың сапасын арттыру. Аз уақыттың ішін­де ісін дөңгелетіп, қыр-сырына төселе бастағанда Үкімет тарапынан же­ңілдікті субсидия беру тоқтатылып, не істерін білмей дағдарып қалған. Ойлана келіп, туған жер төсіне ора­луға бел байлаған. “Достық” кредит­тік серіктестігінің аудандағы филиа­лына мүше болып, 6 млн. теңге не­сиеге 24 бас ірі қара сатып алған. Үйдің жанынан шағын қора тұрғызған. Лизингке “МТЗ” тракторын рәсімдеген. Өкініштісі сол, үш жылдың ішінде 180 гектар жер теліміне әзер дегенде қол жеткізген. Мал басын көбейтейін десе, жайылым жеткіліксіз. Иелері ас­тық өсірмегендіктен, арамшөп басып кеткен егістік алқаптарын пайдалануды ойлаған. Бірақ рұқсат ала алмай әлі күнге дейін табанынан то­зып жүр.

Мектептіктердің Елубай Байлин­ге деген құрметі ерекше. Елекеңнің “темір көлікті” тізгіндегеніне – тұп-тура отыз жыл. Содан бері Мектеп – Өрнек – Жарғайың – Амангелді – Ильинка – Александровка – Еңбек – Лесхоз – Покровка – Явленка – Пет­ропавл бағыты бойынша күнде қаты­нап, жолаушыларға қалтқысыз қыз­мет көрсетіп келеді. Қазір оның жеке иелігінде екі “Газель” микроавтобусы бар. Қолы ашық жан “Уа­қыт­ша отбасы” бағдарламасына қаты­су­шыларға бір-бір қойдан беріп, азық-түлікпен де көмектесті. Наурыз мере­кесіне орай өткізілген жабағы жа­рыстың барлық шығынын көтеріп алған. Сөз арасында Елекеңнің жан жары Зураның жезтаңдай әнші екенін айта кеткен жөн. Даусының Мә­дина Ералиевамен ұқсастығы сон­дай, кейде онымен шатастырып алып жатады. Ал ұлы Әзімбек – рес­публикаға танымал өнер иесі.

– Ауылымыздың орналасқан жері, табиғаты керемет, ауасы таза, суы мөлдір. Мал өсіруге өте қолай­лы. Ауылдасым Сырым Балахметов­тің екі тракторы, өрісінде 100 қойы бар. Тұяқ ағамыз мал өсірушілерге әркез жәрдемдесіп отырады. Жем­азық­ты қолжетімді бағамен сатады. Үйге дейін әкеп береді. Былтыр 1 ора­ма ( 3 центнер) шөптің бағасы 10-12 мың теңгеге дейін шарықтап кеткен­де “Дауымбай” шаруа қожалығы 8 мың теңгеден саудалады. Өзім де қой, жылқы, сиыр өсіремін. Жастарымыз – малсақ, еңбекке де­­ген құлшыныстары ерен. Тиісті орындардан қолдау тапса, ауыл­ға жаппай ораларына сенімдімін. Ауылдан ешкім көшкісі келмейді. Ақ­тық демі біткенше атақоныста тұрақ­тап қалуды мақсат еткендердің туған жерге деген сезімі елжіретпей қоймайды, – деген Елубай Әшімұлы бізді былтыр бой кө­терген 250 орынды дәмханаға бас­тап барды. Оның іші кірсе, шыққы­сыз, түгелдей еуропалық нақышта безендірілген. Ауыл азаматтарынан жиналған қаражатқа тұрғызылыпты.

Мектептіктер бір кіндіктен жал­ғыз өскен Ағыбай Әбілмәжіновті ерек­ше бір жылылықпен еске алып отыратынын байқадым. Марқұм сырт­тай біртоға, жуас көрінгенімен, шындық үшін шырылдап, отқа түсе­тін бірбеткей болыпты. Сол мінезі талай рет маңдайына таяқ бо­лып тиген. Бірнеше дипломы бар білікті маман бола тұра жұмыстан да қуылған. “Ақ дегені – алғыс, қара де­гені – қарғыс” аупартком арақ ішпей­тін, темекі тартпайтын, қақ-соқпен ісі жоқ оны веттехник қызметінен еш се­бепсіз босатып жіберген. Бар “айы­бы” – нақақтан-нақақ кінәланған ауылдастарына ара түсуі. Осы мәсе­ле бойынша “Человек и закон” жур­на­лында жарық көрген мақаласы об­лыс басшыларының екі аяғын бір етікке тығып, бидайша қуырған.

– Ағыбай бірде қиранды клуб жа­нынан өтіп бара жатып, үйінділер ас­тында жатқан кітап­тар­ды көріп қалады. Оқырман іздеп жүріп оқитын қазақтың классик ақын-жазушыларының шығармалары да­ла­да шашылып жатқанын маған қи­нала айтты. Мұның алдында ғима­ратты бұзбау жөнінде жергілікті басшылықтан бірнеше рет өтінген, ес­керт­кен. Төрт мыңға жуық кітапты бір бөлмеге жиыстырып, кітапханаға айналдырдық. Қанша айтқанмен, менің кітапханашылық тәжірибем бар, те­гін, ақысыз қызмет көрсетуге кірісіп кеттік. Көпшілік үйдің сыртындағы “кітапхана” деген жазуды оқып, бір­тіндеп келе бастады. Отағасымның көркем әдебиетке деген құмарлығын айтсаңшы, 52 жасында “кітапхана ісі” мамандығын алып шықты. Елді мекеніміздің 75 жылдығы атап өтілгенде Жұмаш Сейітбеков ақсақал бас­таған қауым ауыл мәдениетін жан­дандыру, мәдениет ошақтарын қал­пына келтіру жөнінде бастама көте­ріп, Ағыбайдың тәуекелі мол игі ісіне халық қалаулыларының назарын ау­дарды. Мәселе мәслихатта талқыланып, арнайы штат бөлінді. Оның үлгісімен Жарғайың, Өрнек, Бірлік, Талапкер, Жекекөл ауылдарында кітапхана ашылып, әрқайсысына бір-бір штат қарастырылды. Бұл – үлкен ерлікке пара-пар жеңіс еді. Кейін отбасымыз жаңа үйге қоныс ау­дарғанда кітапхана аумағы ұлғайды. Қазір кітап қоры алты мыңға жетеға­был. Тіпті клуб салмақ болып, құры­лыс материалдарын да жинастырған болатын. Әттең, арамыздан ерте кет­ті. Өзі жоқ болса да, ол жағып кет­кен шамды сөндірмей отырмын, – деді жан жары Рыскелді мұңды үнмен. “Жақ­сының аты өлмейді” деген осы!

Президент Қасым-Жомарт То­қаев ұлтымыздың береке бастауы – ауылды дамытуға ерекше көңіл бө­ліп отыр. 2022 жылы 26 қарашада “Қа­зақстанның ауылдық аумақтарын дамытудың 2023-2027 жылдарға ар­налған тұжырымдамасы туралы” Жарлыққа қол қойды.

“Мен сайлауалды сөздерімде ауылды өркендету ісіне баса назар аудардым. Бүгінде Қазақстан халқы­ның 40 пайызға жуығы ауылда тұрады. Ауылдағы жағдайды жақсарта алмасақ – бәрімізге сын. Үкімет ауыл­ды дамытуға арналған барлық жобаны жүйелі түрде реттеп, жинақтауы тиіс. Содан кейін мақсатты түрде тиімді жұмыс істейтін боламыз”, – деген болатын Мемлекет басшысы. 2023 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша рес­публикада 6293 ауылдық елді мекен бар. Онда шамамен 7,8 миллионға жуық адам тұрады. Бірақ “Ауыл – ел бесігі” жобасын іске асыру үшін ауыл­дардың жалпы санынан даму әлеуеті жоғары 3,5 мың елді мекеннің іріктеп алынуы түсініксіз. Сонда Мектеп сияқты шағын ауылдар қайтпек? Бұл – бір ауылдың емес, мың ауылдың мұңы болып тұр. 2019-2022 жылда­ры рспубликалық бюджеттен 326 млрд. теңге бөлініп, 4 жылға жуық уа­қытта 3,7 мың жоба жүзеге асырыл­ған. Атап айтқанда, 334 тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы объекті­сі, 1,2 мың әлеуметтік, 2,2 мың көлік инфрақұрылымы жөнделіп, жаңадан салынған. 30 мыңдай жұмыс орны ашылған. Былтыр 577 ауылдық елді мекенде 1 мыңнан астам жобаны іске асыруға 128 млрд. теңге бөлін­ген. Өкінішке қарай, шағын елді ме­кендер бұл бағдарламаға ілікпеген. Республикалық мүдделі ведомство­лар тарапынан мұндай немкетті көз­қарас жалғаса беретін болса, ертең­ге деген сәулелі үміттің үзілері анық. Осы ауылдағы газетіміздің белсенді авторы, тұрақты оқырманы Қалижан Тәшкенов өткен жылы “Ауыл” партия­сы жергілікті бөлімшесінің бір топ өкілі келіп кеткенін, берген уәделері­нің соңы сиыр-құйымшақтанып, қағаз жүзінде қалғанын қынжыла жеткізді. “Үкімет тарапынан қолдау болмаса, осы күн-көрісімізге зар болып қалуымыз ғажап емес”, – дейді тәжірибелі ұс­таз.

Алақандай ғана ауылды қатты қи­нап тұрғаны – ауданға, облысқа қаты­найтын жолдың адам төз­гісіз жайы. Тұрғындар оның азабына әбден көндігіп кеткен, айта-айта шаршаған. Бұдан бөлек, интернет, ұялы байланыс сапасының төмен­дігі, мектеп ғимаратының тозғаны, тарлығы еңселерін қанша түсірсе де, тү­гін тартса, майы шығатын атақонысты ешнәрсеге айырбастамақ емес.

Өмір ЕСҚАЛИ,

“Soltüstık Qazaqstan”.