БІР БАСЫНА МЫҢ САН ӨНЕР ТОҒЫСҚАН

Ғасырлар қойнауынан көне заманның күмбіріндей бізге жеткен домбыра үні тыңдаушының жүрек қылын шертіп, әсемдік әлеміне жетелейді. Сол киелі өнерді қастерлей ұстап, ел-жұртын ән шәрбатымен сусындату – арқалы әншінің ғана қолынан келетін дүние. Аспандағы аққуға үн қосып, сал-серілер дәстүрін жалғастырған, тыңдасаң мейір қандырар асқақ әнді жанына серік етіп, өмірінің мәніне айналдырған өнер иелерінің бірі – Қызылжар өңірінің перзенті, белгілі әнші және айтыс ақыны Игібай Әлібаев болатын.

Мен ұзақ жылдар бойы Қызыл­жар өңірінде байланыс саласында қызмет атқарған еңбек ардагерімін. Жасым сексеннен асса да облыс орталығындағы қоғамдық жұмыстар­­дан қал-қадірімше қол үзбеуге тырысамын. Бүгін қолыма қалам алып, ұстазым Игібай Әлібаевтың өмірі мен шығармашылығына тоқталуды жөн көріп отырмын.

Сұрапыл соғыстың зардабы әлі ұмытыла қоймаған 1948 жыл бо­ла­тын. Мен бастауыш мектепті бітіріп, Совет (қазіргі Аққайың) ауданының орталығындағы Смирново орта мек­тебінің бесінші сыныбында оқу үшін Маңғұл ауылынан келдім. Бірқа­батты, қарағай ағашынан салынған мектеп ғимараты 1939-1940 жыл­да­ры бұрынғы Бейнетқор ауданы­ның орталығы болған Шолақ Досжан ауылынан көшіріліп әкеліп орнатыл­ған екен. Мектеп ауласына Смир­ново маңайындағы ауыл мектепте­рінен келген балалар жинала баста­дық. Бір мезгілде қасымызға емти­хан кезінде танысқан Кәрәш (шын аты Қали Мұқатаев) деген бала келіп: “Тілек, сәлем, ана тұрған кісіні тани­сың ба?” – деп бейтаныс ер-азаматты меңзеді. Мектеп ішіне кірер есіктің дәл алдында 4-5 сатылы тақ­тай табалдырықтың ең үстіңгісінде орта жастағы, бойы ұзын, денелі, үстіне китель, галифе шалбар, ая­ғына қара хром етік киген, қою мұрт­ты, қалың қара ша­шын артына қайырған өте келбетті азамат тұр екен.

Біраз уақыт өткенде әлгі кісі ма­ған қарай жақындап: “Балақай, бері келші! Қандай сыныпқа барушы едің? Атың, фамилияң кім?” – деп сұрады.

– Ағай, менің атым – Тілек, фа­милиям – Әбдірахманов, Смир­ново­дан 5 шақырым қашықтықтағы Маң­ғұл (Мөжікбай) ауылынан келіп тұр­мын. Қазақша оқығым келеді, – де­дім. Әлгі кісі жүзі жылы, мейірімді адам сияқты көрінді маған.

– Қарағым, Тілек, есімің мағына­лы екен, ендеше сен менің жаныма қазақ тілінде бесінші сыныпқа ба­ратындарды жинап әкел, – деді. Мен мектептің спорт алаңына ба­рып, доп қуып жүрген балалардың ішінен бе­сінші сыныпқа баратын­дарды іздес­тіре бастадым.

– Құрметті бесінші “А” сыныбы­ның оқушылары. Мен Игібай Әлі­баев де­ген ағайларың боламын. Сендер­ге қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен сабақ беремін әрі сы­ныптарыңа же­текшілік етемін, – де­ді ұстазымыз.

Ертеңіне ауылдан Қапез Жана­таев екеуміз таңғы сағат сегізде білім ордасына келдік. Өзіміз оқи­тын бөл­меге кірсек, лық толы екен. Сығылы­сып отырдық. Оқу басталып кетті. Са­бақ аяқталғанша, оқушы­лар қатары­мызға қосыла берді. Ке­лесі күні сы­ныпқа балалар сыймай кетті. Оқу­шылар бүгіндері көбінің жұрты ғана қалған Маңғұл, Көкте­рек, Ай­бас, Қызылағаш, Ойшілік, Аман­­гелді, Игілік, Жаңа қоныс, Қа­рато­мар, Ер­кіндік, Аралағаш, Да­йын­­дық, Үшқы­зыл, Қызыл жұлдыз, Баянды, Үшқұ­дық, Қарағайлы, Қа­мыстау, Қанжы­ғалы, Шолақ Дос­жан, Өрнек, Теңел­дік, Үлгі, Үміткер сияқты қазақ ауыл­дарынан қаты­найтын. Оқу жылының бірінші тоқ­саны аяқталғанша көп­теген оқу­шылар сабақты тастап, үй­леріне ке­тіп қалды.

Игібай ағай бізді сынып бөлме­сіне кіргізіп, жаңа тоқсанға тыңғы­лықты дайындалуымызға, жетістік­терге жетуімізге тілектестік білдірді. Екінші тоқсан басталып кетті. А.Игі­бай ағайымыздың басқа бір мек­тептің директоры лауазымына та­ғайын­дал­ғанын естідік.

Күндер зулап өтті жатты. ХХ ға­сыр­дың екінші жартысына аяқ бас­тық. Біз жетінші сыныпты тамам­дап жазғы каникулға шыққан бойда ұжым­шардың шаруашылығына жаз­ғы жұмыстарға жегілдік. Шілде айы­ның екінші жартысында шөп шабу науқаны басталды. Бір күні бри­гадир Есмән Нұртазин ағай қос ба­сында түскі үзіліс кезінде “Ертең аудандық клубта концерт болады, Об­лыстан ақын – әнші-домбырашы Игібай Әлі­баев бастаған өнер­паз­дар келеді екен. Басқарма басшысы Мақан Санбаев барғысы келетін­дерге рұқ­сат берді”, – деді.

Ертеңіне аудандық клубтың ма­ңы­на көп адам жиналды. Ат, өгіз, сиырға жегілген арбалар қаптап тұр. Жақын ауылдардан көп адамдар келген екен. Сонымен кешкі сағат то­ғызда концерт басталып кетті. Клуб­қа көрермендер сыймай, көбі да­лада тыңдады, келгендердің ішінде ау­партком хатшысы Мәукен Са­дуов, ауат­ком төрағасы Сәли Има­қов, соғыс ардагерлері Есләм На­заров, Бектұрған Бекенов, Алтын Уәлиева, Қайнолла Ыбыраев, Мұ­хаметқали Құсайынов, Ғазез Құр­манбаев, Май­тан Сандыбаев, Сұл­тан Ералин, Естәй Құсайынов, Арыстан Ахметов, Әубәкір Ертаев, Шаяхмет Белденов, Шайахым Мыр­зақанов, т.б. болды. Ауыл азамат­тары, Игібай Әлібаев­тың алдын көрген шәкірттері Қали Мұқатаев, Қапез Жанатаев, Марат Құрмашев, Бейсембай Шәйкенов, Мағауия Алазов (Социалистік Еңбек Ері), Назым Жақыпов, Қайырбек Мал­кенов, Шайзарат Тыйыштыбаев кон­цертке арнайы келіпті.

Клуб сахнасына қолында дом­бы­­расы бар, қазақша киінген Игібай ағай шығып, көрермендерге иіліп сә­лем берді.

– Құрметті қауым, ел басына түс­кен ауыр күндер артта қалды, бірақ халық көрген қиындық, қайғы-қа­сірет пен қаралы күндер адам жа­дынан ешқашан өше қоймас, себебі соғыс өрті шарпымаған отбасын арамыз­дан кездестіре қою мүмкін емес деп ойлаймын. Сондықтан аз да болса сіздердің көңіл-күйлері­ңізді сергіт­келі алдары­ңызға Сол­түс­тік Қазақстан облыс­тық филар­мониясы ұжымын кон­церттік бағ­дар­ла­мамен әкеліп тұр­мын. Қазақ өнері бар, ән мен күй тоқырамайды, көркейіп жал­ғаса береді дегім ке­леді, – деді ол.

Сахнада жас өнерпаздар кезек­те­сіп өз шама-шарқынша біраз ән орындады. Сахнаға Игібай аға дом­бырасымен шығып “Алатау”, “Жаз күні”, “ Марқакөл”, “Біржан сал ауы­лында”, “Ертіс әні”, “Алтайға”, “Зай­сан”, т.б. халық әндерін орын­даған­нан кейін өз шығармаларына бет бұрды. “Туған жерім – Айтуар”, “Қа­зақстан”, “Жырлаймын Ота­ным­ды” туындыларын шырқағаннан ке­йін әйгілі Ақан серінің бірнеше шы­ғар­масын және Үкілі Ыбрайдың “Қызыл асығын” орындады. Игібай аға­ның терең тыныс, кең қоңыр да­уыспен, домбырамен сүйемелдеп отырып, құйқылжыта орындаған әндеріне, сарқылмас дарынымен, шынайы ықылас пейіліне тәнті бол­ған кө­рермен ұзақ қол шапалақтап, іл­типат көрсетті.

Концерт соңында аупарткомның өкі­лі Алтын Уәлиева жазғы шаруа­шы­лық­тың күрделі әрі қауырт кезе­ңінде жиналған көрерменге, кон­церттік-шығармашылық маусымын біздің ауданнан бастаған өнер ұжымына, арнайы Игібай Әлібаевқа ерекше ризашылық білдіріп, зор алғысын айтты.

Келесі күні аудандық “Социа­листік еңбек” газетінде қалың көрер­меннің ризашылығына бөленген Игі­бай Әлібаев туралы журналист Жо­ламан ағаның көлемді мақаласы жа­рық көрді.

Бұл концерттен кейін Игібай ағай­мен кездесудің сәті түспеді. Өт­кен ғасырдың жетпісінші жылдары­ның басында Бескөл ауылында Сәл­тәй Шахметов ағаның үйінде Игібай Әлібаевтың жалғыз ұлы Жалбырды кездестіріп, әңгімелесіп, әкесінің жағ­­дайын сұрастырып, біраз жайт­пен таныстым. Соңғы жылдары қала­лық, облыстық, республикалық ба­сылым­дардан Игібай ағай туралы көп ақпа­ратқа қанық болдым.

Киелі өнер Әлібайдың отбасына ертеректе қонса керек. Ағайынды Әлібай мен Тәжібай өз замандарын­да атақты әнші Біржан салдан тә­лім-тәрбие алған деседі. Жасынан ауыл молдасынан сабақ алған Игі­бай өмірдің мағынасы оқу мен бі­лім­де екенін біліп, 1921 жылы Қызыл­жарда ашылған қазақ педа­гогика­лық тех­никумына түсіп, ойда­ғыдай бітіріп шығады. Ол өмірінің қырық жылға жуық уақытын шәкірт тәрбие­сіне арнады, ұстаздық етті.

Игібай Әлібаев 1936 жылы Мәс­кеу мен Петербор қалаларында өт­кен қазақ өнерінің онкүндігіне қатыс­қан. Осы сапарда сахна шеберлері Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуа­ныш­баев, Елубай Өмірзақовтармен танысады. Ол кісілер жас жігіттің да­рынын мойындап, шалқыған ән­де­рін тыңдап, қазақ акаде­миялық драма театрына жұмысқа шақы­ра­ды. Игі­бай аға біраз жыл театрда өнер көр­сетіп, сахна сырын мең­герді.

Ел басына ауыр күн туғанда Игі­бай Әлібаев замандастарымен бір­ге соғысқа қатысып, 1944 жылы ауыр жараланып елге оралады. Сол жыл­дары Қызылжардағы облыстық фи­лармонияда көркемдік жетекші қыз­метін атқарып, халық өнерін да­мы­туға бар күш-жігерін сарқа жұм­сады.

Қазақтың көрнекті жазушысы Сәбит Мұқанов өзінің “Өмір мектебі” атты романында Игібай Әлібаев жайлы: “Жүрген ортасын ән мен жырға бөлеген, кейінгі әншілерге үлгі болған қызмінезді Игібайды халық мұғалімнен гөрі әншіміз деп шын көңілден құрмет тұтады. Шы­нында аса шабытпен құбылта шыр­қаған әсем ән тыңдаушысының өн бойына күш-қуат беріп, мұңын тар­қатып, жүрегіне қуаныш ұялататы­ны мәлім. Осындай әсерлі әнге жанынан шығарған ойлы әндері мен толғау­лар қосылса, ұйып тыңдай­тын өнер осы болар”, – деп жазды.

Игібай Әлібайұлы ұстаз, әнші ғана емес, суырыпсалма, айтыскер ақын, сазгер, дәстүрлі қазақ сал-се­рілерінің лайықты жалғасы бо­латын.

Тілек ӘБДІРАХМАНОВ,

Қазақстан Республикасының құрметті байланысшысы, облыстың құрметті азаматы.