ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНЫҢ ӘР ТӨБЕСІ – ТҰНҒАН ТАРИХ

Өлке тарихын Отан тарихынан бөліп қарауға болмайды. Туған өлкенің өткенін түгендеп, оны халық тарихымен тұтастырғанда ұлттың жасампаздық рухы одан әрі асқақтайды. Облыс орталығынан шалғайда жатқан Уәлиханов ауданының Қулыкөл ауылында ұзақ жылдар бойы ұстаздық етіп, мектеп басқара жүріп, жәдігерлерге бай этнографиялық мұражай ашқан Мұхтар Әутәліповтың еңбегі ерен. Бүгінде зейнет демалысында жүрген азаматпен ерекше мұражай жайлы сұхбаттасудың сәті түсті.

– Мұхтар Әутәліпұлы, қазақ да­ласының әр төбесі – тұнған тарих. Тілін тауып сөйлете алсаң, әңгіме­шіл. Жер әңгімешіл болған соң, онымен етене өскен ел әңгімешіл. Сіздің өлкетануға бет бұрып, этно­графиялық мұражай ашуыңызға туған жердің тарихы әсер еткен болар?

– Мен – Сілеті баурайының төл ту­ма­сымын. Сілеті өзенінің бойы тұн­ған тарих қой. Бұл өзеннің бойында XIV-XV ғасырларға жататын көне ма­­зарлардың орны табылғаны – бұл сө­зіме айғақ. “Қызыл оба” деген жер­ден Алтын Орда хандары және басқа да төрелері жер­ленген оба табыл­ғанын оқырмандар жақсы біледі. Бүгінгі таңда Сілеті өңі­рінің бауыры­на бүккен тарихы елге жария болып, зерттеушілерді қызық­тырар мекенге айналды. Осын­дай тарихы мол жер болғандықтан да шығар, бұл өлкеден түлеп ұшқан азаматтар­дың барлығы тарихқа жа­қын, өлкенің өткенін ұмытпай, есте­рінде сақтап, келер ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткізуге өз үлестерін қосып жүр. Мә­селен, мен – маманды­ғым бойынша химия-биология пән­дерінің мұғалімі­мін. Бірақ туған жер­дің тарихын бала жасымыздан естіп өскендіктен, білгенімізді ұмытпай, оны келер ұрпаққа жеткізуді парыз са­надық. Сол ойымыздың дәлелі – мек­теп жаны­нан ашылған этнография­лық мұра­жай. Кейде менен осы мұ­ра­жайды ашуға не түрткі болды деп сұ­райды. Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы жеке ша­ңы­рақ көтеріп, еркіндік алу­ды армандап өтті. Ол арман, ті­легі­мізге жеттік. Қазақстан өз алдына тәуелсіз ел болып, ұмытылып келген тарихымызға, ұлттық тәлім-тәрбие мен мәдениетімізге жаңа леппен ден қоя бастадық. Зерттелуі кенже қал­ған мәселенің бірі – мұражайлар. Мұ­ражай – адамзат еңбегімен жер бе­тінде жасалған материалдардың, рухани игіліктердің, үлгі-нұсқалардың сан алуан саласын зерттеп, жи­нақтаушы, сақтаушы және сол тари­хи ескерткіш мұраларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, насихаттап отыра­тын орын. Бүгінгі жас – біздің келе­шегіміз. Адамның өмірдегі орны да артында қалдырған еңбегімен өл­шен­бек. Келер ұрпағымыз туған же­рінің тарихын, салт-санасын біл­ме­се, ұяты бізге келеді.

– Мұражай ашу оңай шаруа емес. Жәдігер жинау да ерік-жі­геріңді сынайды. Материалдық та, ру­хани тұрғыдан да қолдау қажет. Қиындықтарға қарамастан қажетті жәдігерлерді жинап, ойлары­ңыз­ды жүзеге асырдыңыздар. Мына бай мұраны қалай жинадыңыз­дар?

– М.Әуезов атындағы орта мек­тептегі этнографиялық мұражай 1988 жылдың 1 қыркүйегінен бастап жұмыс істеп келеді. Бүгінгі күнге де­йін мыңдаған адам тірнектеп жи­наған жәдігерлермен танысты.

Мұражай ашылар кезде халық­тан көне заттар жинап, мектеп ішінен орын дайындадық. Сол кезде мұға­лімдерге нақты тапсырма­лар берілді және орындалуын күнде қадағалап отырдық. Иә, әр істің өзін­дік қиыншы­лықтары болады ғой. Көп экспонат­тар қиындықпен табыл­ды. Мысалы, қанша жаннан сұрау сал­ғанымыз­бен, музейге қояр бесік таба алма­дық. Сөйтіп, қысылып жүргенде бір оқу­шы құлаған үйдің қорасында тұр­ған бесікті көзі шалып, мектепке алып келді. Анадан-мынадан сұра­ған­­нан ісіміз өнбейтінін бі­ліп, халық көп жүретін қоғамдық орын­дар – клуб, кеңшар кеңсесіне, дү­кендерге жәдігер жинап жатқаны­мыз жайлы хабарландыру ілдік. Ха­лық арасын­да бұрын тұтынған бұ­йым­дарды қас­терлеу жайында әң­гімелер өткізілді. Мұндай түсіндіру жұмыстары оң нә­тижесін берді. Қазір мұражайда тұр­ған экспонат­тар – Сілеті өңі­рін­де тұ­ра­тын адам­дардың өз ерік­те­рімен те­гін әкеліп тапсырған зат­тары. Бұ­лар­дың бар­лы­ғы – олардың ата-баба­ларының, әке-шешелерінің көзіндей көріп, қа­дірлеп сақтаған ба­ға жетпес бұйымдары. Оларды кімнің тапсыр­ғаны жазулы тұр. Қазіргі таңда мұ­ра­жайда екі мыңға жуық жәдігер бар.

– Мұражайды этнографиялық бағытта аштыңыздар. Жер-жерден жинаған экспонаттарды көр­сете білудің өзі – өнер. Жұмысты қа­лай үйлестірдіңіздер, жәдігер­лер­дің келушілерге қызықты бо­луы үшін қалай топтастырдыңыз­дар?

– Мұражайды ұйымдастыру ба­ры­сында облыстық тарихи-өлкетану мұражайымен тығыз байланыста бол­дық. Олардың қызметкерлері ақыл-кеңес берді. Сол сияқты Сы­рымбеттегі Шоқан Уәлиханов мұра­жайының мамандары да көмектерін аяған жоқ.

Әу баста бұл бастамамызға жа­уап­кершілікпен қарап, әр істі тиянақ­ты атқарғандықтан, маз­мұ­ны бай мұ­ражай құрдық. Сол се­беп­тен болар, төрт рет облыс орталығына, бір рет Алматыда өткен қазақтардың дүние­жүзілік құрыл­тайына көрмеге бар­дық.

Мұражай алты бөлімнен тұрады. Біріншісі – табиғат бөлімі. Әрине, бұл бө­лімді Сілеті өзеніне, сол өңірге ар­надық. Өсімдіктері мен құстары, хай­уанаттары жайлы мағлұматтар, ақ­па­рат жинадық. Туған жердің тари­хын білу әр адам үшін маңызды. Екін­ші бө­лім – ауыл шаруашылығы құ­рал-сай­мандары. Кезінде әр үйде болған со­қа, кетпен, орақ, қайла, ат әб­зел­дері, ер тоқым, иінағаш, қол диірмен, көрік де­гендер – қазіргі ұр­паққа таңсық дү­ние ғой. Үй, оның жаб­дықтары бөлі­мінде төсек-орын, киіз үй, ағаш ше­лектер, піспе шелек, тор­сық, қазан-ошақ, сырмақ, текеметтің түр-түрін кө­руге болады. Күнделікті өмірде тұ­ты­натын заттар, құралдар бөлімінде киім-кешектер, қамшы, шоқпар, біз, қа­лыптардың түрлері, та­рамыс сияқ­ты жәдігерлер жинақтал­ған. Сәндік бұ­йымдар бөліміне қыз-келіншектер ерекше қызығушылық танытады. Он­да алқа, жүзік, сырға, домбыра, қы­лыш, моншақ, қаптыр­ма, сәукеле, шол­пы, білезік, тартпа, түйреуіш сияқ­ты бұйымдар қойыл­ған. Нурмиз­ма­тика бөлімінде көне ақ­шалар, кү­міс, бақыр тиындар, шетел ақшалары жинақталған.

Жәдігерлердің арасында Мұхтар Әуезовтің Қазақстанның 40 жылдық тойында оқыған баяндамасы жазыл­ған пластинка бар еді. Кейін біреулер сол пластинканы беріңізші деп сұ­рап келді. Бермедім. Бірақ кейін плас­тинка жоғалып кетті. Кейде осындай дүниелер көңілге қаяу түсі­реді. Мұ­ра­жай жәдігері – жеке біреу­дің емес, қоғамның ортақ меншігі. Сондықтан ортақ құндылыққа қол сұғуға бол­майды.

– Зейнет демалысына шықса­ңыз да мұражайға әлі де өзіңіз же­текшілік етесіз. Мектеп жанынан ашылған мұражай жұмысына мұ­ғалімдер, оқушылар көмектесетін шығар?

– Құрметті демалысқа шыққа­нан кейін музей материалын мектеп ұжы­мына, оқушыларға табыстадым. Қа­зір мұражайға солар ие. Әлі де жәді­герлер жинап, мазмұнын байы­ту­ға тырысып жатырмыз. Мұражай­дың жетекшісі болғасын аптасына екі рет барып тұрамын. Мұражай материалдары сабақтарда көрнекі құрал, та­рихи мүлік, құжат ретінде қол­даны­лады. Жәдігерге бай мұра­жайда тарих, әдебиет, география сабақта­ры өтеді. Сондай-ақ туған өлкені зерт­теп білу, туып-өскен өңірді, елді, Отанды сүю, жастарды патрио­тизмге, бірлікке, достыққа тәрбие­леу­де атқарар рөлі зор. Ең бастысы, ұстаздар мұражай арқылы уақыт өткен сайын көнеріп, ұмыт болып жат­қан ұлттық заттарды, құрал жаб­дықтарды жинақтап, тәр­тіпке келті­ріп, жас ұрпаққа көрсететін орталық жасады.

“Жастар – еліміздің болашағы” деген қанатты сөзді жиі айтамыз. Ал сол жастардың болашағы сіз бен біздің бүгінгі қызметімізді қалай ат­қарып жүргенімізге тікелей байла­нысты. Ұлттық мектептің ұлы мұра­тын ұмытпайық, бойымыздағы білі­міміз бен білігімізді, қажыр-қайратымызды елдің ертеңін жарқын етер қасиетті істен аямайық. Қазақ мек­те­бі ұлттық тәрбиенің ұйытқысы болуы үшін оған қаны мен жаны қазақ аза­маттары тек үн қосып қана қоймай нақты істермен көмек көрсетсе, нұр үстіне нұр болар еді. Осы жердің өлткетану ісінде әлі де зерттелмеген тақырыптар бар. Олар – еңбек адам­дары, домбырашылар, аңшылар, ба­луандар, зергерлер, ән­шілер, соғыс даласында қаза болған боздақтар. Қазіргі таңда мұражайда экскурсия жүргізетін оқушылар бар. Бұл – өлке­нің тарихына қы­зығушылық танытып отырған ұрпақ. Ауылымыз облыс түгілі аудан ор­та­лығынан да шалғай орналасқан­дық­тан бізге көп кісі ат ізін салмайды. Сондықтан мазмұнды мұражайымыз жайлы білетіндер аз.

– Білім саласында 45 жыл ең­бек етіп, талай ұрпақты білім нәрі­мен сусындатып, ұжым басқарып, игілікті істің басы-қасында жүрді­ңіз. Этнография­лық мұражай ашуы­ңыз өсекелең ұрпақты ұлт­тық педагогика шең­бе­рінде оқыту керек деген ойы­ңыздың нәтижесі емес пе?

– Жас ұрпақ бойында ұлттық мақ­таныш, ұлттық патриотизм рухын қа­лай тәрбиелесек екен деген мәсе­лені жиі көтереміз. Бұрын ұлттық рух, ұлттық патриотизмді көпшілігіміз ұлтшылдықпен шатастырдық. Бұл жер­де ұлттық рухтың өз халқына де­ген сүйіспеншілік, өз ұлтын тану, та­маша қасиеттерін үйрену, сол арқы­лы басқаларды түсіну екендігін айтқым келеді. Ал енді ұлттық пат­риотизмді Бауыржан Момышұлының сөзімен айтсақ: “Бұл ұлт ішіндегі же­ке адамның асыл белгісі мен қа­сиеті, өз халқына деген сүйіспеншілігі, шық­қан тегі, тілі, территориясы, тұрмыс-тіршілігі, қалыптасқан тарихи дәс­түр­лері”. Ұзақ уақыт бойы мектеп­теріміз миссионерлік бағытта жұмыс істеп келді. 70 жылдан астам уақыт бойы басқа елдің тарихын, соның жүйесін, үлгісін үгіттедік.

Оқыған адамдарымыз көп болға­нымен ұлтшыл азаматтарымыз аз болғаны да содан шығар. Себебі – олардың ойлау жүйесі басқа. Белгілі жазушы Ғабиден Мұстафиннің: “Бұ­рын ұлт­шылдықпен күрескен едік, бүгін ұлт­сыз­дықпен күресетін бол­дық”, – де­ген сөзі әр мұғалімнің есін­де болғаны дұрыс. Қазақстан білімін, мәдениетін дамытып, дәуле­тін мо­лайту үшін бү­гінгі күні ұрпақ тәрбие­леуде бағы­тымызды түп-тамырымызға бұруы­мыз керек. Ғасырлар бойы қалып­тасқан әдет-ғұрыптары­мыз бен салт-дәстүрімізді негізге алып, ұлттық мемлекет құру үшін тер төгу қажет.

Тәрбие бесігінің қасиетті тұғыры – мектеп екендігі баршамызға аян. Республикамыздағы ұлттық мектеп­тердің дағдарысқа ұшырап, халқы­мыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары тыс қалып, білім-тәрбие дең­гейі бір кездері төмендеп кеткені рас. Ана тіліміз – қазақ тілі, дәстүрі­міз – бабалар салты. Өз ана тілінде білім алып, бойына қуат, ойына нәр жинамаған жанда ұлттық сезім, рух болмайтыны шындық. Ұлт­тық тәр­бие беруде мектепте оқыла­тын барлық пәндерді пайдалануға болады.

– Отан тарихы өлке тари­хы­нан бастау алатыны белгілі. “Жерің­нің аты – еліңнің хаты” деген сөз со­ның дәлелі іс­петті. Елімізде өл­кетану саласы 1980 жылдардың аяғында жан­дан­ған сияқты. Әсіре­се бұған сол кездер­дегі демо­кратиялық үдеріс­тің жан­дануы түрткі болды ма деп ой­лаймын.

– Талантты ғалым, публицист, әде­биет зерттеушісі, саяхатшы-геог­раф Шоқан Уәлиханов: “Қазақ дала­сын­да не көп – бірі көне, бірі жаңа жапырлай орналасқан зираттар, обалар мен төбешіктер көп. Қазақ­тың тұрмыс-тіршілігінің бұл тілсіз ес­керткіштері тарихи тұрғыдан гөрі, жағ­рафиялық тұрғыдан алғанда қым­баттырақ”, – деген.

Қазақтың аса көрнекті ағарту­шы­сы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы Міржақып Дулатов: “Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмыт­­қан ел – қайда жүріп, қайда тұр­ғандығын, не істеп не қойғандығын білмейді, келешекте басына қандай күн туатынына көзі жетпейді. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын жоғалтса, оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады”, – деген.

Шынында да, өзінің тарихын жо­ғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмыт­қан ел – қайда жүріп, қайда тұрғандығын, не істеп не қойғандығын біл­мейді, келешекте басына қандай күн туатынына көзі жетпейді. Тарих – барлық ғылымдардың анасы. Өтке­ніңді білмейінше, бүгінгі күннің мәнін және келешектің мақсатын түсіну мүмкін емес. Ойшылдар: “Зорыққан сағаттарды ұмытсаң да, одан алған сабағыңды ұмытпа”, – дейді. Тағы бір дәлелдеуді қажет етпейтін шындық бар – адамның санасы өскен сайын ол өз тарихын білуге құмартады, бұл оның жан дүниесінің қажеттігіне ай­налады. Өз тарихын білуге тырыс­пай­тындар – ішіп-жеу үшін ғана тірші­лік етіп жүрген тоғышарлар мен өз­дігін­ше ойлау қабілетінен айырыл­ған мәң­гүрттер ғана. Сондықтан да та­рих­ты ұмыту дегеніміз – Отан-Анаңды ұмытумен пара-пар нәрсе. Ен­­де­ше, бүгінге қайта құру мен де­мок­ра­тия заманында бүкіл елімізге, тарих­қа, оның шыншылдығына жап­пай зә­ру­лік туып отырғанын қоғамы­мыздың адамгершілік – моральдық жағынан жаңа деңгейге көтеріле бас­тағаны­ның белгісі деп айтуға бо­лады.

Тарих – адамзаттың өткен жолы. Өзі өмір сүріп отырған кезеңнің қадір-қасиетін, аңғарып, келешектің келелі істеріне жоспар-бағдарлама жасау үшін өзінің өткенін білу – әрбір адам­ның міндеті. Өйткені жылдар қой­науында қалған ата-бабаларымыздың басынан кешкен оқиғалары, жү­ріп өткен соқпақ іздері – барша болмысымен бүгінгі ұрпаққа үлгі-өнеге. Заманалар, дәуірлер мен кезеңдер арасындағы жалғасқан сабақтастықты айқын аңғарып, бар­ша жанға тарих тағылымын берер орын мұражай екені айқын.

– Еліміз тәуелсіздік алған жыл­дан бастап ұлттық мәдениетті дамытуға бірнеше талпыныс жа­сады. Түрлі бағдарламалар қа­был­данып, жоспарға сәйкес жү­зеге асырылғанымен, нәтижесі кө­ңіл көншітпейді. Неге?

– Ел мәдениеті дегеніміз – мей­лінше кең ұғым. Мәдениеті дамыма­ған, өркендемеген елдің келешегі де күңгірт. Мәдениетті дамыту науқан­шылдықты көтермейді. Бұл бағытта орнықты, салиқалы көзқарас қалып­тасқан жағдайда ғана ол керегесін кеңге салады. Мәдениет – рухани мәйек. Мә­дени шаралар – мәңгілік. Ал оны ұдайы жетілдіріп, байытып отыру қажет. Әр азамат өзі қызмет істеп отыр­ған орнында ұлт рухания­тын дамытуға өз үлесін қосса, мұн­дай науқаншылдыққа бармас па едік? Мәселен, өзіміз сөз етіп отыр­ған өлкетану өскелең ұрпақтың пат­риоттық, азаматтық рухта өсіп-жеті­луіне кө­мектеседі. Күнделікті сабақ­ты туған жер тарихымен байланыс­тырып отырған маңызды. Оқушы еліміздің қай өңірінде тұрса да ұстаз сол жердің өлкелік тарихымен та­ныс­тырып, ту­ған жер жайлы мағлұ­матпен қанық­тыруға міндетті. Сонда оның сабағы мазмұндық тұрғыдан байып, оқу сапасы, танымдық-та­ғылымдық мәні сан мәрте арта түседі. Бүгінгі таңда тәлім-тәрбие беріп жатқан бүлдір­шін­дер ертеңгі күні тек білімді кадр ғана емес, Отанын жанындай сүйе­тін, ұлттың тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсіп жетілуі қажет. Еліміздегі балабақша­лардан бастап орта білім беретін оқу орындарына дейін жас ұрпақтың бойына ұлттық дүниетанымды сіңі­ріп, оларды нағыз отаншылдық рухта тәрбиелеп өсіру­ге қажетті осы за­манғы оқу құрал­дары мен техноло­гия­лары баршылық. Осы жаңашыл­дық пен өткеннен хабар берер көнені пайдалана отыра өзінің қазақстан­дық екенін, осы жер­де туғанын мақ­тан ететін ұрпақ өсір­сек, біздің бұл ісіміздің нәтижелі бол­ғаны. Сонда ғана ұстаздар күрделі міндетті абы­роймен атқарып, еліміз­дің болашақ азаматтарын тәрбиелеп өсірдік деп сеніммен айта аламыз.

– Қазіргі таңда қоғамда қазақ мектебі қандай болу керек деген сауал талқыланып жатыр. Сіздің ойыңызша, ұлттың болашағын тәрбиелеп отырған білім беру ұйымдары қандай бағытта жұмыс істеуі керек?

– Мұхтар Әуезов атындағы қазақ орта мектебінде ұлтымыздың тари­хын, мәдениетін, рухани жағын та­нып білуге ерекше көңіл бөлінеді. Бұл – орта ғасырға шегіну емес, ұлт­тық сана мен танымды қайта қалып­тастыру деген сөз. Мен ұлттық мектеп мәселелерін шешуге көмек­тесетін кейбір ұсыныстар айтайын: мұғалім өзінің ұлттық тарихы мен мәдениетін білуін қадағалау қажет; мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты ұлттық адамгер­шілікке негізделген этикалық үрдіс­терге орай қалыптастыру керек; мек­тепте ұлттық көркемөнерді дамыту, ұлттық ойындар мен халықтық спорт түрлерінің үйірмелерін ашып, олар жүйелі жұмыс істегені жөн.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Арайлым БЕЙСЕНБАЕВА,

“Soltüstık Qazaqstan”.