Сарқылмас қазына

Биыл туғанына 130 жыл толып отыр­ған ұлы ақынымыз Мағжан – қа­зақ поэзиясының шолпан жұлдызы. Ұлы Мұхтар Әуезовтің сонау 1923 жылы былай деп жазғаны бар: “Мағ­жан – мәдениеті зор ақын. Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін. Бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжанның сөзі. Одан бас­қамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін”.

Осы сөзді жүз жыл өткен соң, бү­гін­гі 2023 жылы да қайталап айтсақ, еш артықтығы жоқ, өйткені Мағжан қа­зақ поэзиясына лириканың соны үлгі­сін әкелген, қазақ жырына еуропа­лық жаңа өрнек салған, артына өш­пес рухани мұра қалдырған ұлы ақын.

Осыдан жүз жыл бұрын, 1923 жы­лы қазақ баласынан тұңғыш рет Мәскеудегі Көркем әдебиет және өнер инс­титутына түсіп, оны екі жыл оқы­ған Мағжанның әдебиетке кәсіби тұр­ғыдан қарап, саналы өмірін әдебиет­ке арнағанын біз ұмытпауымыз ке­рек. 1923-1927 жылдары Мәскеуде оқы­ған кезде батыс Еуропа әдебие­тімен, орыстың Валерий Брюсов, Алек­сандр Блок сияқты ақындары­мен етене жақын таныс болғаны да белгілі.

Мағжан – ана тілінің мол байлығын бойына барынша сіңірген, орыс тілін де жетік білген жан. Соның арқа­сында ол Лермонтов, Байрон, Гете тағы да басқа Батыс ақын-жазушыларының шығармаларымен танысып, олардың таңдаулы туындыларын ана тілімізге аударып, халқымыздың игілігіне айналдырды.

Мағжанның барлық өмірі – поэ­зия­сында тұр. Ақын өз заманында ел ішіндегі әлеуметтік, қоғамдық өмірге белсене араласып, соларға ақындық үн қосып отырады. Мағжан өлеңдері негізінен халқының, ел-жұртының тағ­дырына бағышталған.

Мағжан – лирик ақын, сыршыл ақын. Ақын поэзиясының ең сұлу жағы – осы лирикалары. Олары ро­ман­тикалық асқақ сезіммен өрілген. Жан тербетеді, адамды нәзік сұлу се­зімдерге бөлейді. Ақын лирикасының тақырыптары алуан: туған жер, атамекен, халық тағдыры, ар, адамгершілік, шынайы махаббат, т.б.

Мағжан – эпик ақын. Оның қаламынан “Батыр Баян”, “Қорқыт”, “Жү­сіп­хан”, “Қойлыбайдың қобызы”, “Оқ­жетпестің қиясында”, “Ертегі” сияқты поэмалар туған. “Батыр Баян” поэмасында өзінің халқына, алашына де­ген суымас перзенттік жүрегінің ыс­тық сезімін өлең өрнегіне шынайы­лық­пен түсірген. Халқымыздың сон­дай ержүрек перзенттерінің бірі – ба­тыр Баян. “Батыр Баян” поэмасы “Ала­шым” деп еңіреп, “майданда жол­барыстай” ерлік көрсеткен осы ар­уақты көкжал батырға арналған.

Мағжан тек поэзиясымен ғана емес, “Шолпанның күнәсі” әңгімесі ар­қы­лы да қазақ прозасына психологиялық талдау, сана ағымы әдістерін енгізді.

Жан-жақты білімін жетілдірген Мағжан Жұмабаев бірқатар шығыс тіл­дерінен дәріс алып, шығыс ақын­да­рының жырларымен таныс бол­ғаны мәлім. 1912 жылы Қазан қала­сында жарық көрген “Шолпан” атты тұң­ғыш жинағының өзінде ел-жұрты­ның тағдырына алаңдаған әлеумет­тік, ауқымы кең мәселелерді көте­реді.

Не көрсем де алаш үшін көргенім,

Маған атақ – ұлтым үшін өлгенім! – деп халқына деген шексіз махаббатын жырлаған Мағжан Алаш қай­рат­керлерімен байланыс орнатып, 1914-1918 жылдары “Қазақ” газетіне өлеңдерін жариялап тұрған. Мыса­лы, 1916 жылы ақ патша қазақ жаста­рын әскерге алғанда жазған, сол “Қа­зақ” газетінде басылған “Орамал” де­ген лирикалық өлеңі қандай!

1924 жылы Мәскеуде совет про­летариат жазушыларының қауым­дас­тығы құрылады. Социалистік реа­лизімді орнату мақсатындағы бұл ұйымның Қазақстанда жүзеге асуына әдебиетте жүрген зиялы қауым өкілдері қарсы болады. Шығармашылық адамының өз ой-пікірін айтуына тосқауыл жасайтын саясатқа келіс­пе­ген қайраткерлер қатарында болған Мағжан сол жылы Мәскеуде жүріп “Алқа” ұйымын құруға әрекет жа­сайды. Қазақ жазушыларының ба­сын ұлттық бағытқа біріктіріп, Семей, Ташкент, Петропавлда жүрген белсенді қайраткерлерге “Табал­дырық” атты жаңа бағдарламаны қолжазба түрінде таратып, өзінің саяси ұстанымын білдірген.

Өкінішке қарай, ұлттық мүддені көздейтін құжат жарыққа шықпайды. Бірақ осы үшін 1929 жылы Мағжан Жұ­мабаев жасырын ұлтшыл ұйым құрды деген жалған айыптаумен Мәс­кеудегі Бутырка түрмесіне қамалады. Сол кезеңде Мағжанның осы бастамасы қазақ зиялыларына терең ой тастап, қоғамның шынайы болмысын суреттеген туындылар жарық көре бастайды. Мысалы, Мұхтар Әуезов “Хан Кене” шығармасын жазса, Мағжанның “Жүсіпхан” деп аталатын көркем дүниесі – соның айғағы.

Небәрі 44 жыл ғұмыр кешкен Мағ­жан Жұмабаев өзі өмірден өтсе де, артына өлмес мұрасын қалдырды. Бүгінде Мағжантану ілімі ұлттың руха­ни-мәдени құндылықтары қата­рында. Қазақ әдебиетінің сарқылмас қа­зынасына айналған ұлы сурет­кердің шығармашылығын көптеген ғалым­дар зерттеп, ғылыми еңбектер, оқулықтар жазды.

Мағжан ақындығының құпиясы оның өз тұсының шындығын дәл бей­нелуінде ғана емес, өлеңінің сиқыр­лы күшінде. Ол бірде өмірдің күлкі­сіндей қуанышты бейнелесе, бірде жылаған, қайғы жұтқан қазақтың ішкі сезімін көрсетеді.

Әдеби туындылармен бірге Мағ­жанның қаламынан туған оқу құрал­дары да көпшіліктің қызметіне жарап келеді. Жастарды оқу, білімге шақыр­ған қаламгер әлемдік педагогиканы қазақтың ұлттық ерекшеліктеріне сай етіп, бірқатар еңбек жазды. 1923 жы­лы оның Ташкентте “Педагогика” ат­ты кітабы және төменгі сыныпқа ар­налған “Сауатты бол” атты оқулығы жарық көрген.

Түркістан – екі дүние есігі ғой,

Түркістан – ер түріктің бесігі ғой, – деп тебіренген ол “Тұран”, “Түркіс­тан” арқылы Шығыс әлемін, бүкіл түр­кі дүниесін мақтан ете жырлайды. Сон­дықтан Мағжан – түркі жұртының алдында тұлғасы биік ақын. 1919-1923 жылы Мұстафа Кемал Ататүрік бастаған түрік халқының азаттық со­ғысына арналған “Алыстағы бауырыма” атты өлеңі бар екені белгілі. Оның шығармасына байланысты жиындар Түркия мемлекетінде жиі ұйымдастырылып, көптеген өлең­дері түрік тілінде жарық көрген.

Дегенмен өкінішке қарай, ақын­ның осыған дейінгі жарық көрген көп кітабында текстологиялық нақтылық­тар жоқ екенін, кейбір шығармасы қыс­қартуларға ұшырап, бүлінген күйін­де оқырманға жетіп жатқанын да айтуымыз керек. Осыны ескеріп, ақынның текстологиялық сарапта­мадан өткен, шығармаларының ака­демиялық толық жинағын шығарған жөн. Ақын жинағы ең соңғы рет 1995 жылы сапалы шықты. Содан бергі аралық­та жаңадан табылып жатқан Мағжан­ның мұрасы мол. Тек солар­дың өзін жи­нақтағанда тағы да екі том қосы­лары анық. Мәселен, Мағ­жан өлеңде­рінің көпшілігі “Сана” жә­не “Ақжол” га­зеттерінде жариялан­ған. Бұл басы­лымдар Ташкентте жа­рық көрген. Мағжанның Қорқыт ата, Ыбырай Ал­тынсарин туралы мақа­лалары да сол басылымдардан та­былып отыр. Мағ­жанның шығарма­лары төңірегіндегі олқылықтарды жөндеп, әр жерде ша­шылып жүрген еңбектерінің басын бі­ріктіріп, бір жүйеге түсіріп, түпнұсқа­мен салыс­тыра отырып, түсініктеме­сін жазып, шығару керек. Ол ақын ар­уағы ал­дындағы борышымыз бол­мақ. Ал­дағы уақытта Жазушылар ода­ғы Әдебиет институтымен бірігіп ака­демиялық толық жинағын шығаруды қолға алуды ойластырып отыр.

Мереке ҚҰЛКЕНОВ,

Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы.