Айтылмаған ақиқат

Қазақтың ұлы ақыны, азаттық үшін күресте жанын қиған аяулы ұл­дарының бірі – Мағжан Жұмабаев­тың ардақты аты арамызға оралғалы отыз жылдан асты. Мағжан біздің заманымыз үшін де “Жастардың ой-санасының әміршісі” (С.Сәдуақасов) екенін өз халқы ғана емес бүкіл түркі әлемі мойындап отырғанын биылғы мерейтойын атап өту барысында көріп отырмыз. Биылғы мерейтой тек той тойлап, жиындар өткізуге ғана емес, ақын өмірін терең зерттеуге де себеп болып отыр. Әсіресе, Солтүс­тік Қазақстан облыстық архивіндегі бір­қатар маңызды құжаттардың сыры ашылып, Мағжан өміріне қа­тысты тың деректер жария болды.

1917 жылдардағы ақпан, қазан төң­керістерінде Мағжанның саяси қыз­меті басталды. Сол жылы сәуір­дің 25-нен мамырдың 7-не дейін Ақ­мола, Атбасар, Омбы, Петропавл уез­дерінің делегаттары Омбы қаласын­да Ақмола облыстық қазақ съезін өткізді. Алаш қайраткері Ережеп Ит­баев бастаған ұйымдық комитет жұ­мы­сына Мағжан Жұмабаев қатысты. Мәжілісте 10 адамнан тұратын Омбы облыстық қазақ комитеті құрылды. Төрағасы – Айдархан Тұрлыбаев.

Сөйтіп Қызылжар өлкесінде ұлт­тық мемлекеттік билік органдары қалыптаса бастады.

1917 жылы 21 шілдеде ашылған 1-ші жалпықазақ съезі Ресей мемле­кеттілігі және оның құрамындағы Қа­зақстанның тағдырын қарап, “авто­но­миялы тәуелсіз қазақ мемлекетін құ­ру” идеясын ұсынды. Съезд Ресей құ­­рылтайына депутаттыққа канди­дат­­тар тізіміндегі ұлт зиялыларының ішін­де Әлихан, Ахмет, Міржақып, Ха­лелдермен бірге Мағжан да сай­лан­ды. Осылай Алаш саяси партиясы­ның негізін қалаушылардың қата­рында Мағжан Жұмабаев болғанын көреміз

Ал 1917 жылы желтоқсандағы бү­кілқазақ ІІ съезінде Алаш автономия­сы жарияланып, Алаш Орда үкіметі құрылғанда, оның құрамында Сол­түс­тік өңірдің өкілдері болды. Олар – Мағжан Жұмабаев, Айдархан Тұр­лыбаев, Қошмұхамед Кемеңгеров, Жұмағали Тілеулин, Ахмет Жан­талин.

Мағжан өміріндегі аса бір бедер­лі белес, оның қайраткерлігін айғақ­тайтын уақыт – 1918-22 жылдар. 1918 жылы 30 шілдеде шыға баста­ған, қазақтың ұлттық баспасөзінің та­рихында елеулі орны бар “Жас аза­мат” газеті ұлт тәуелсіздігін жақтап, отаршылдық езгіге қарсы тұрған қазақ жастарының тұңғыш қоғамдық-саяси баспасөзі болды. Мағжан Жұмабаевтың “Мен жастарға сенемін!” деген өлеңі осы газеттің 1918 жылы 18 тамыз №3 нөмірінде басылып шықты. Бұл өлеңнің бірінші рет жариялануы және сол замандағы қазақ жастарының ел-жұрт алдын­дағы тарихи міндетін көрсетіп берген бағдарламасы болды.

Мағжан Жұмабаев 1920 жылдың басында Омбыда шыққан “Кедей сөзі” газетінің және кейінірек Петропавлда жарық көрген “Бостандық туы” (қазіргі облыстық “Soltüstık Qa­zaqstan”) газетінің жауапты редакто­ры болып тағайындалды.

Мағжан шығармаларында қоғам­дық дамуды таптық жолмен қарауға қарсы шықты. Сондықтан да басы­лым атауының “Кедей сөзінен” “Бостандық туына” алмастырылғаны Мағ­жанның тікелей қатысуымен жүргі­зілгені туралы пікірді де қолдаймыз.

1921-1922 жылдары Қазақстан­ды ашаршылық жайлады. 1922 жылы 5 мамырда Қызыл­жар­да аштыққа қарсы күрес жөнінде­гі төтенше комиссияның мәжілісі бол­ды. Мәжіліске Көкшетау, Атбасар, Пет­ропавл уездерінде орналасқан қа­зақ ауылдарының қиын жағдайы тұң­ғыш рет көрсетілді. Қабыл­дан­ған қаулыда Помгол комиссиясы­ның құрамына қазақтардан адам кір­гізу туралы Мағжан Жұмабаевтың ұсы­нысы қабылданып, ол аштыққа қарсы күрес комиссиясы төрағасы­ның орынбасары болып бекітілді.

1922 жылғы 11-маусым күні Мағ­жан “Мир труда” газетіне мақала жа­зып, қазақ даласындағы аштықтың тұтас ұлтқа қатер төндіріп отырғанын көрсетіп, ащы шындықты жайып тас­тайды. Осылай қолдан жасалған аш­тықтың зардаптарына өкіметтің на­за­рын аударып қана қоймай, Мағжан аштыққа ұшыраған халыққа тікелей көмек ұйымдастырудың бел орта­сында жүрді.

Кеңес үкіметі Мағжанның бұл бел­сенділігін сырт қалдырмады. Алға­шында ақынның шығармаларына тыйым салудан басталған қудалау, біртіндеп Қызылжарын тастап, бас сауғалауға мәжбүр етті.

Жақында Мағжан ғұмырнамасы жайлы деректер Ресейдің әлеумет­тік-саяси тарих архивінде (Мәскеу қ.) де бар екені анықталды. Айталық, 1917 жылдың наурызынан қарашаға дейін Ақмола облыстық қазақ коми­теті ағарту бөлімінің меңгерушісі болған.

1922-1923 жылдары Ташкентте қазақ оқу-ағарту институтының лек­то­ры (оқытушысы), Түркістан Рес­пуб­ликасы мемлекеттік ғылыми Ке­ңесі құрған Қазақстанды зерттеу қо­ғамы төрағасының орынбасары қыз­меттерін атқарған. Қоғам төрағасы Халел Досмұхам­медов, мүшелері: Мұхтар Әуе­зов, Мұхаметжан Ты­ныш­паев, Алек­сандр Есполов. Қо­ғамның мақсаты – қазақ хал­қы­ның мәдени дамуына жағдай жа­сау (қазақ тілі мен терминологиясын, әдет-ғұрпы тарихын, ұлттық өнерін, мек­тептерде сабақ беру, ғылым және өнер адамдарын қолдау).

1923 жыл Түркістан республи­ка­сының квотасымен Мағжан мемле­кеттік стипендия алып, Москваға оқу­ға кетеді. Онда Жоғары көркем әде­биет институтында (3 жылдық) 1924-1925 жылдар аралығында оқыған.

Мағжанның өзі жазғандай, 1923 жылдың соңында Шығыс еңбекші­лерінің коммунистік университетіне (КУТВ) штаттан тыс лектор қызме­тіне алынады.

Сонымен қатар Мәскеудегі КСРО халықтары кіндік баспасының қазақ-қырғыз бөліміне қызметке кірді. Өз шығармашылығымен қатар меке­менің арнаулы аудармасымен де айналысады.

Мағжанмен бірге Мәскеуде Зы­ли­ха, қайын енесі Ғадам Жалтырова және он жасар інісі Сабыржан тұр­ған. Сабыржан Мәскеудің №19 мек­тебінде оқыған екен.

1927 жылы туған еліне қайтып ора­лып, 1929 жылға дейін Петро­павл­дағы қазақ педагогикалық тех­никумы мен кеңес-партия мекте­бінде қазақ тілі мен әдебиетінен са­бақ берген.

Архивімізде тынымсыз жүргізіл­ген іздеу жұмыстарының нәтиже­сін­де Мағжанның өзі толтырған анкета­лық құжат табылды. Ақын бұл анке­та­ны 1927 жылы Петропавл қаласындағы орыс педтехникумында оқы­тушы болған кезінде толтырған. Құ­жаттың сұрақтарына жауап бере келіп, Мағжан:

1) Өзінің туған күні, айы мен жы­лын 1893 жыл 7 қараша,

2)Туған жерін – Петропавл уезі, Бейнетқор ауданы, алтыншы ауыл деп жазыпты.

Білімі туралы: 1) Омбыдағы мұ­ғалімдер семинариясында төрт жыл оқып, 1917 жылы аяқтаған;

2) 1918 жылы мұғалімдер инсти­тутында оқыған.

3) Мәскеудегі әдебиет және көр­ке­мөнер институтына 1923 жылы түсіп, екі жыл оқыған. Бірақ оқу орнын аяқтамағанын осы құжаттан көріп отырмыз.

Жұмысы: 1927 жылы Мағжан орыс педагогика техникумында қазақ тілінен сабақ берген. Бірақ негізгі қызмет орны деп Петропавлдағы совет-партия мектебін атаған.

Ол анкетаны 1927 жылғы 12 жел­тоқсанда өз қолымен толтырып, құ­жат соңына Мағжан Жұмабаев деп өзінің қолын қойған.

Мағжан 1937 жылдың наурыз айында Алматыға келеді. Сол жылы 30 желтоқсанда қайтадан тұтқын­далып, кеңес өкіметіне қарсы күрес жүргізіп, Жапонияның пайдасына шпиондық жасады деген жалған айыппен, ату жазасына кесіледі.

Сәуле МӘЛІКОВА,

Солтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің директоры.