“КӨКТЕ КҮНМІН, КӨПКЕ НҰРЫМ ШАШАМЫН”

ХХ ғасырдың алғашқы ширегі – қазақ әдебиетінде ғана емес, бүкіл түркі әлемі әдебиетінде әртүрлі идео­логиялардың ықпалымен со­циа­листік тақырыптардың қарқын­ды түрде орын алған кезеңі. 1905 жыл­ғы Ресей конституциялық мо­нар­хиясы­нан кейін пайда болған са­лыстыр­ма­лы еркіндік ортасы пат­ша­лық Ресей билігіндегі түркі ха­лық­тарының сая­си және әдеби тұр­ғыдан да жаңа дә­уірге қадам ба­суына мүмкіндік берді. Патша үкіме­тінің қысымы азайған кезде Ресей мұсылмандарының құ­рыл­тайлары бірінен соң бірі жина­лып, осы жиын­дарға қатысқан түркі әлемінің зия­лы­лары өздері жасағы­сы келген сая­си және мәдени рефор­малар­дың жол картасын жасады. Ба­тыста заманауи идеология ретінде пайда болған ұлтшылдық қозғалы­сы­ның сәл кешігумен болса да түркі әлемі­не жеткен кезеңі де ХХ ғасыр­дың басы. Империясы ыдырау саты­сы­на келген Османлы түріктері ауыз­екі тілге негізделген жалпақ түрік­пен ұлттық мәселелерге бет бұра баста­са, Әзірбайжан түріктері де ұлттық әдебиетін жасау арқылы қа­зіргі ма­ғынада ұлттық болмыс құру үдерісі­не енді және 1918 жылы құ­рылатын Әзірбайжан Халық Рес­пуб­ликасы­ның негізі қаланды. Түркі әлемінде ре­формалау және саяси-мәдени құ­қықтарды іздеу идеясы кең етек ал­ған кезеңде мәдениет пен әдебиет те, саяси қызмет те ді­ни тәждид, ұлтшылдық, тәуелсіздік және бостандық сияқты мәселелер­ге назар аударды. Бұл орта Қазақ­станға да әсер етеді. Қазақ шырт ұйқыдан оянып, Алаш Орда қозғалы­сы дүниеге келеді. Ке­ңес Одағы тә­уелсіз Алаш үкіметінің ұзақ өмір сү­руіне мүмкіндік бермесе де, Алаш қоз­ғалысы өздерінің саяси қызметі­мен ғана емес, зиялылары­мен де ұзақ уақыт бойы бүкіл түркі әле­мін­де ықпалды болып келеді. Тә­уелсіз­дік алғаннан кейін Алаш әде­биетіне және оның тақырыптарына қайта оралуы – бұл әсердің әлі де жал­ғасып келе жатқанының көрсет­кіші.

Қазақ әдебиеті тарихында “Алаш әдебиеті” деп аталатын ке­зеңде шы­ғармалар жазып, ұлттық әде­биеттің негізін қалаған қазақ ақындары да қа­зақ халқының руха­ни-мәдени құндылықтарын сақтап қалу міндетін өз мой­нына алады. Ха­лық әдебиеті арқылы ұлттық мәде­ни элементтерден нәр алған көркем мәтіндерде ұлт­шылдық ойдың бейнеленуі бұл шы­ғармалардың тек идея тарататын дидактикалық мәтіндерден ұлттық-рухани құнды­лықтарды жеткізетін мә­дени қазы­на­ға айналуын қамтама­сыз етеді. Осы тұрғыда бағалауға бо­латын су­ретшілердің бірі – Мағжан Жұма­бай­ұлы. Өлеңдерінде қоғам мүд­десін ұлттық құндылықтармен жет­кізген Мағжан қазақтың ұлттық бол­мысының сақталуына үлес қосты. Қазақ әдебиетіне мазмұны жағы­нан да, стилі жағынан да жаңалық әкел­ген ақын өз өлеңдерінде түркі сөзін жиі қолданып, күллі түркі ха­лық­та­рының ортақ тарихы мен мә­дение­тін меңзейді. Бұл зерттеуде Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері осы тұрғыда бағаланып, Мағжан өлең­деріндегі ұлттық құндылықтар сөз болады.

Ұлттық құндылықтарды әде­биет пен білім арқылы қорғау өте маңыз­ды. Мағжан Жұмаба­йұлы ұлттық құндылықтар­мен ай­на­лыса отырып, қазақ халқы­ның да, түркі әле­міндегі барлық ха­лықтар­дың да тарихы, география­сы, жады ортақты­ғын алға тартады. Оның өлеңде­рінде тіл, мәдениет, ұлттық бол­мыс, наным-сенім, туған жер, салт-дәстүр оқырманға ұлттық құнды­лық­тар ретінде түсіндіріледі. Ақын ұлттық құндылықтарды қорғау үшін қолданатын сөздерді ұқыпты таң­дай­ды. Оның жырларында Баян ба­тыр, Абылайхан, Деде Қорқыт, Ноян батыр, Кене хан сияқты қазақ та­рихындағы маңызды есімдер үл­гі-өнеге ретінде берілген. Ақын­ның ұлт­тық, текті атауларды жиі қай­талай­тыны байқалады. Ғұн, түрік, алаш, қазақ, қырғыз, найман сияқты атау­лар­дың жақсы мағынада жиі қолда­нылғаны осы жағынан ерек­ше. Мағжан Жұмабаев толық сим­волис­тік, тұйық өлең жазбаса да, оның өлеңдерінде қазақтың қалып­тасқан мәдени үлгілерінен жасал­ған жан­уарлар, өсімдіктер, ағаштар сияқты элементтерге негізделген таң­балар бар. Күн, ай, жұлдыз сияқ­ты аспан де­нелерін символдық ма­ғынада пай­да­ланған ақын өз поэ­зиясына дала мә­дениетінің көне наным-сеніміне не­гіз­делген таңба­лар­ды алып келді.

Ақын: “Мен кіммін?” деп сұрай­ды. Өлеңінде ол өзінің болмы­сына тікелей күмән келтіріп, ұлттық бол­мыс туралы сананы арттыруға ты­рысады. “Мен кіммін?”. Мағжанның өз өлеңіне осындай атауды таңдауы оның ұлттық құндылықтарды қор­ғауды тұлғалық санамен бай­ланыстырғанын көрсе­теді. Өлеңнің ата­уын­дағы сұраққа алғашқы жол­дардан-ақ жауап бе­руге тырысқан Мағ­жан қазақтың ұлт­тық болмысын құдіретпен бай­ла­ныстырады:

Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?

Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?

Көкте – бұлт, жерде – желмін гулеген,

Жер еркесі – желдің жөнін кім сұрар.

Жоғарыдағы жолдарда ақын қазақтың ұлттық болмысын сипат­тай отырып, “арыстан”, “жолбарыс”, “Көк­тегi бұлт”, “гулеген жел” сияқты күшті де, ұлылықты да көрсететін сөздерді қолданады. “Маған қарсы кім тұрар?” – бұл өрнек қазақ бол­мысының қайраттылық пен батыл­дықпен дараланғанын көрсетудің қиындығын білдіреді. Өлеңнің жал­ғасында Мағжан өзін аспандағы күнге теңеп, әр нәрсеге нұрын төгетінін айтады:

Көкте – Күнмін, көпке нұрым шашамын,

Көңілге алсам, қазір ғарышқа асамын.

Шеті, түбі жоқ теңізбін қара көк,

Ерігемін – толқып, шалқып, тасамын.

Күн – әлемде ешкімді кемсітусіз өз нұры мен жылуын беретін қуат көзі. Бұл жерде ақын қазақтың ұлт­тық болмысын күнге теңеп, сол бол­мысты құрайтын ұлттық-рухани эле­менттердің бойында баршаны нұр­ландыратын құндылықтар бар еке­нін айтады. Қазақ елі кең пейілді, әді­летті, сондықтан бұл құндылық­тар­дың нұрлы қасиеті барша адамзат­ты күн сәулесіндей құшағында ұстауын­да. Мағжан күн ұқсастығынан кейін өзін теңізге теңейді. Теңіз жа­ғасының көрінбеуі ұлттық құнды­лық­тар­дың көп­тігін көрсетсе, түбі­нің жоқтығы бұл құндылықтардың терең мағына­лы екенін көрсетеді. Қазақтың бол­мысын, қазақ халқы­ның ұлттық құн­ды­лықтарын бейне­лейтін теңіз де ты­нымсыз тербе­ле­ді. Бұл ұлттық сана­сы бар қазақтың үнемі белсенділік пен күрескер болуы керектігін көрсетіп, ұлттық құн­дылықтардың бұ­рынғыдан қалған дәстүр емес екенін және бұл құн­дылықтардың бүгінгі қазақ елінің ты­ныс-тіршілігіне әсер етіп келе жатқанын көрсетеді.

Бұл өлеңінде Мағжан жылқыны түркі халықтарының қанаты деп са­нағандықтан “Тұлпармын мен” де­ген тіркесті қолданады. Осылайша түркі халықтарының болмысындағы бұл мифологиялық тұлға өзін қаламен сәйкестендіреді. Сонымен қатар ақын өзінің өлмейтіндігін айта оты­рып, рухани құндылықтар­ды ерекше атап өтті. Өйткені, ислам діні бойын­ша діні мен ұлты үшін жанын пида еткен шәһидтер өл­мейді, рухани өмір сүре береді.

Мағжан Жұмабайов “Мен жас­тарға сенемін” атты өлеңінде қазақ халқының ұлттық сана-сезімі, отан­сүйгіштік, имандылық сияқты ұлттық құндылықтары жастар арқылы өмір­шең болатынына сенетінін айтады. Ақын бұл өлеңінде де ұлттық құнды­лық­тарды ашып, жастарға деген сенімін суреттейді:

Арыстандай айбатты,

Жолбарыстай қайратты,

Қырандай күшті қанатты –

Мен жастарға сенемін!

Ұлттық санасы бар жастардың бо­йында талапшылдық, еңбекқорлық, қайраттылық болуы керек. Ақын жас­тарға деген сенімін арыстан, жолба­рыс, қыранға теңеу арқылы көрсет­кен соң, оларды неге бағалап, се­нетінін өлеңнің жалғасында түсінді­ре­ді. Мағжанның жастарды бағалап, олар­ға сенуінің себебі – олардың ұлт­тық құндылықтарға адалдығы.

Тау суындай гүрілдер,

Айбынды алаш елім дер,

Алтын Арқа жерім дер,

Мен жастарға сенемін.

Бұл жолдарда ақын жастардың “ұлтым – ардақты Алаш” дейтінін баса айтады. Яғни қазақ жастары ұлттық болмысын сезініп, өз ұлты­ның абыройлы екенін біледі. Бұл жас­тардың бойында патриотизм де бар.

Алаш – айбынды ұраны,

Қасиетті Құраны.

Алаштың олар құрбаны,

Мен жастарға сенемін!

Жоғарыдағы жолдарда ақын Алаш өрнегі арқылы ұлттық бол­мысты, батырлықты меңзеп, қазақ­тың ұлттық құндылықтарының қата­рында ислам дінін қарастырып, ұлттық сана-сезімі бар жастарда Құран­ның да бар екенін айтады. Мағжан­ның көзқарасы бойынша, мұсылман­дық болмыс пен қазақтың ұлттық бол­мысы бірін-бірі толықтыратын екі элемент.

Мағжан Жұмабаевтың ай­туын­ша, ұлттық құндылықтардың ең маңызды элементтерінің бірі – адам­ның туған жері. “Тұған жер” атты өлеңінде қандай жағдайда да туған жеріне мән беру керектігі айтылады. Мағжан өлеңнің дәл басында-ақ ту­ған жерінің ұлттық сана тұрғысынан құндылықты білдіретінін баса айт­қысы келеді. Оның адам болып дү­ниеде алғаш рет күн сәулесін көріп, алғашқы қадамын басқан жері – ту­ған жер. Өлеңнің бірінші шумағын­да “туған жермен” қарым-қатынас кіндік арқылы орнығады.

Бұл жарыққа аяқ басып туған жер,

Кіндік кесіп, кірім сенде жуған жер.

Жастық – алтын, қайтып келмес күнімде

Ойын ойнап, шыбын-шіркей қуған жер.

Өлеңнің жалғасында ақын өзінің туған жерінен жаралғанын айтады. Исламда адам топырақтан жаратыл­ған деген сенім бар. Дегенмен Мағ­жан оның жай топырақтан емес, ту­ған жердің топырағынан жаралға­нын ерекше атап көрсетеді. Ақынның тәні де, рухани болмысы да осы өлкеге байланып жататын себебі бұл жердің суын ішті, ғасырлар бойы қалыптас­қан ұлт­тық құндылықтардан нәр алды.

Жаратылдым топырағыңнан, сен – түбім.

Жалғаны жоқ, бәрі сенен жан-тәнім.

Сенен басқа жерде маған қараңғы,

Жарық болар Шолпан, Айым, сен – Күнім

Ақынның туған жер ұғымын ұлт­тық құндылық ретінде қарастырған өлеңдерінің бірі –“Түркістан” поэмасы.

Түркістан – екі дүние есігі ғой,

Түркістан – ер түріктің бесігі ғой.

Тамаша Түркістандай жерде туған

Түріктің Тәңірі берген несібі ғой.

Ақын бұл жолдарда Түркістан тұжырымдамасының маңыздылы­ғын сөз етеді. Түркістан – күллі түркі халықтарының бесігі. Бұл жерде Мағ­жанның атамекенді ұлттық бол­мыс­пен байланыстыра отырып, қа­зақ болмысын негізге алмағаны, барлық түркі халқына үндеу айтқаны бай­қалады. Бүкіл түркі халқының ата­мекені – Түркістанда дүниеге келу – түркі­ге Алланың берген сыйы. Сон­дық­тан бұл өлкеде туғандар осы ру­ха­ни құн­дылықты білуі керек. Өлең­нің жалға­сында Мағжан Тұран деген атамекен ұғымына тоқталып, түркі­лер­дің ата­ме­кен ретіндегі ұлттық санасын қалыптастыратын аумақ­тың Тұран бо­луы керектігін айтады.

Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе?

Түрікке адамзатта ел жеткен бе?

Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,

Тұранның ерлеріне ер жеткен бе?!

Мағжан Жұмабаев ана тілін негізгі ұлттық құндылықтардың бірі ре­тінде ұлттық болмыс, туған жер, се­нім сияқты элементтерді қарастырады. Ақын “Қазақ тілі” поэмасын­да ана тілдің ұлттық құндылық ре­тіндегі маңыздылығын көрсетеді:

Күш кеміді, айбынды ту құлады,

Кеше батыр – бүгін қорқақ, бұғады.

Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,

Қан суынған, жүрек солғын соғады.

Өлеңнің басында қазақ халқы­ның басқыншылықтың кесірінен азат­тығынан айырылғаны баса ай­ты­лып, ортақ тарихқа тоқталады. Ер­те­де күш-қуаты мен ерлігімен таныл­ған қазақ халқы бүгін кісендеулі.

Қыран құстың қос қанаты қырқылды,

Күндей күшті күркіреген ел тынды.

Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,

Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды.

Жоғарыдағы жолдарда кешегі биліктен айырылған халықтың сол биліктің өкілі болған батырлары мен билеушілерін ұмытқаны айтылады. Бүкіл түркілердің атамекені санала­тын Алтай тауын “алтын ана” деп си­паттап, ұлттық жадыға баса мән бер­ген. Шыңғыс Айтматовтың сөзімен айтсақ, бүкіл түркі халықтары Алтай қазанынан шыққан. Мағжан бұл тарихи шындықты ана құрсағынан шыққан сәбиге теңеп, Алтай тауын “алтын ана” деп атап, түркі халықта­ры­ның осы жерден шыққанын ай­тады. Қоғамтанушылардың пікірін­ше, ортақ тарих пен ортақ жады – ұлттық бірегейліктің маңызды эле­менттерінің бірі болып табылады. Мағжан Алтай тауының ұмытылға­нын айта отырып, естен тану қаупін көрсетеді. Бірақ ақын әлі де үмітсіз емес. Халқы қиын жағдайда қалса да, қазақ халқын аман алып қалатын тағы бір ұлттық қазына бар. Бұл қазына – қазақ тілі. Өткен күндердің нұрлы күндері бүгінде жоғалса да, ана тілі ұлттық құндылық ретінде өмір сүріп, тек қазақты ғана емес, бүкіл түркі әлеміндегі халықтарды жақындата алады. Өйткені, қазақ және басқа түркі халықтарының тілдері бір түбірден тарайды және бір түбірден тұрады. Мағжан бұл ойды келесі жолдармен сипаттайды:

Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен-тілім,

Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім,

Таралған түрік балаларын бауырыңа,

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!

Бұл өрнектер қазақ тілінің өте тамырлы, бай тіл екенін, бірақ орыс шапқыншылығынан кейін оның қол­да­ныстан шығып, ұмыт болу қаупіне ұшырағанын көрсетеді. Ана тілін ұмы­ту ұлттық болмыстың жоғалу қаупіне әкеп соғатындықтан, ақын тілді қор­ғауға үндейді. Қазақ халқы өз тіліне ие болса, бұл тамыры терең, бай тіл қазақ халқын бүкіл түркі бауырлары­мен біріктіреді. Өйткені қазақ тілі бас­қа түркі тілдерімен бір түбірден та­райды және әрбір түркі қауымы өз тіліне ие болған кезде туысқан тіл­дердің жақындасуынан пайда көреді.

Мағжан Жұмабаев мәдениетті жеткізу ұлттық жадты сақтайды деп есептейді, сондықтан да қазақ мәде­ниетінің ажырамас элементтері сана­латын қымыз бен домбыраны өлең­дерінде ұлттық құндылық ретін­де қарастырады. Бұл жағынан ақын­ның “Ал ішіңдер, бұл – қымыз” атты өлеңінің маңызы зор. Мағжан бұл шағын өлеңінде қымыз қазақтың ұлт­тық сусыны екенін, қымызды ержүрек қазақтар ішу керек екенін айтып, ұлттық құндылық ретінде көрсетеді.

Ал ішіңдер,

Бұл – қымыз.

Бұл қымыздың арғы атасын сұрасаң,

Құлаша қулық бие сүті еді,

Томсарған ер қазақтың асы еді.

Бұл қымызды кім ішсін?

Бұл қымызды.

Айлы күні айналған,

Бұлтты күні толғанған,

Құрығын қу найзадай таянған,

Томсарған ер қазақтың өзі ішсін!

Ақынның “Домбыра” деп атала­тын прозалық поэмасы мәдени жады мен ұлттық құндылықтардың арақа­тынасы жағынан да ерекше. Дом­бырадан шыққан әуен адамды терең ойға жетелеп, үрей сезімін оятады. Мағжан қазақтың ұлттық аспабының әсерін “қараңғы түнде ағып жатқан өзенге” және “желді түнде көл қамыстарының бір-біріне үйірілуіне” те­ңейді. Ақынның айтуынша, домбы­радан шыққан күй әр уақытта әр түр­лі сезім тудыруы мүмкін. Бірде нау­қастың ыңырсығанын, бірде мұңлы адамның ыңырсып, үнсіз өлең айтып отырғанын еске түсіретін бұл әуенде қазақ халқының мұң-мұқтажы, мұңы, жан тебіренісі беріліп, домбыра үні халықтың жалпы бейсаналық көріні­сіне айналады. Өлеңде киіз үй ішінде домбыра тыңдаған ақын ерлердің езгісінде азапты ғұмыр кешіп, жастай қайтыс бол­ған әйелдің драмасы ойға орала­ды. Ойналған әуеннің осындай мән-мағынаға ие болуы ақынды тебірентіп, Мағжанның “ағам” деп атаған әйелдің отбасынан, туған-туыстарынан, күйеуінен қуғынға ұшырағанын еске алады.

Әйелді қадірлемеу – әлеуметтік мәселе, ақын кейбір зиялылар сияқ­ты өз мәдениетіне кір келтірмейді, бұл мәселені көтере отырып, домбыра мен күй нақыштарын ұлттық эле­мент ретінде қолдану арқылы әлеу­меттік сын жасайды. Бұл көзқа­рас – Мағжанның прозалық поэзия­да­ғы ұлттық құндылықтарды ұстану арқылы реформалау мен ілгерілеу идеясының көрінісі. Қазақ әдебиетін­де домбыра мен күйді ұлттық құн­дылық ретінде пайдалану ортақ көз­қарасқа айналады. Қазақ мәдение­тінде маңызды орын алатын “Күй” деп аталатын өнер уақыт өткен са­йын ұлттық болмыстың ажырамас бөлігіне айналып, өзін қазақпын деп санайтын әрбір адамның рухани дүниесінде маңызды орынға ие болды. Әбіш Кекілбайұлының “Күй” атты по­весінде домбырадан шыққан әуеннің әсері адами құндылықтардың дала қоғамының қатыгез ережелеріне қарсы тұруына мүмкіндік береді. Та­хауи Ахтановтың “Күй туралы аңыз” әңгімесінде күй “ата-баба рухының көрінісі” ретінде оқырманға ұсыны­ла­ды. Бұл шығармаларда домбыра мен күй қазақ халқының және түркі әлеміндегі барлық халық­тардың ұлт­тық-рухани құндылықтарының символы ретінде қолданылған.

Орхан СӨЙЛЕМЕЗ.

Кастаману уиверситетінің профессоры.

Түркия.