Мақтау айту әдебі

Мақтау айту жайында асыл дінімізде де, бұрынғы өткен қаламгерлер мен ғұламалардың еңбектерінде де көп айтыл­ған. Олардың бәрінің мақтау айтуға осынша мән беруі бекер емес. Өйткені адамның маңдай терін, еңбегін мүлде елемей, жігерін құм қылу, ол керісінше асыра мақтау оны ашуланшақ, рен­жігіш, өркөкірек, көп жағдайда тәкаппар етуі мүмкін. Сондық­тан да не нәрсенің болсын жолын біліп, дініміз бен салт-дәс­түріміздегі заңдылықтарды ұстанғанымыз жөн.

Біреуді жақсы деме сен,

Біреуді жаман деме сен.

Бұл дүниеден өткен соң,

Шын дүниеге жеткен соң,

Көтеріп көрге салған соң,

Көр қараңғы болған соң,

Кімнің жақсы-жаманын,

Бір жаратқан Хақ білер! – деп атақты Шал ақын айтқандай, кімнің жақсы-жаманын, мақтауға лайық­ты ма, жоқ па оның барлығын бір Жаратушы ғана білмек.

Халқымызды мақтанқуғыш­тықтан, мақтансүйгіштіктен сақ­тан­дырған ғұламалардың бірі – Абай Құнанбаев. Абай атамыз “Күлімсіреп аспан тұр” өлеңінде: “Мансап іздер, мал қуар, Бәрі мақтан іздеген”, – деп то­рық­са, ал “Не іздейсің, көңілім, не із­дейсің?” туындысында:

Абұйыр, атақ сол жанда

Кімді көп жұрт мақтаса, –

деп улы сарказммен шаныша­ды. Сондай-ақ:

Мақтау – жел сөз жанға қас,

Қошеметшіл шығарған, – деп ескертеді. “Қошеметшіл” – өзімізге етене таныс “жағымпаз” сөзі. Мақтау “жел сөз” “жанға қас” болмағы несі? Себебі ол “сатылған” және “сатып алынған” деп түсіндіреді Абай. Сол сияқты 21-ші қарасөзін: “Аз ба, көп пе, адам баласы бір түрлі мақтаннан аман болмағы – қиын іс”, – деп бастайды да, “мақ­тан” ұғымына талдау жасайды және мақтаншақ пақырларды үш түрге жіктейді. Сөйтіп, мақтаншақ­тық – жанға қас, рухани өсуге ке­дергі келтіретін кесірлі мінез деп анықтап берген.

Мақтауды көтере алатын адам болатыны сияқты, оған шыдас бер­мейтін, тәкаппарлыққа жол беретін адамдар да аз кездеспейді. Бірде бір адам хазіреті Османды жер көк­ке сыйғызбай мақтай бастаған кез­де, бір уыс топырақты алып бетіне шашып жібереді. “Бұныңыз не?” деп сұрағанда Пайғамбарымыз (Алланың салауаты мен сәлемі бол­сын): “Егер сендерді мақтаған адам болса, осылай жаса деп бұйырды”, – дейді.

Бірде бір кісіні жер көкке сый­ғызбай мақтап жатқан көпшілікті естіген Алла елшісі: (Алланың са­лауаты мен сәлемі болсын) “Ана бейшараның желкесін үздіңдер ғой” , – деген екен.

Дегенмен шариғатта шектен шықпай адамның жақсылығын, салиқалы ісін тиісінше бағалау құп­тарлық іс саналады. Адамның жақ­сылығын айтып, артықшылығын бағалау адамға күш беріп, ерік-жігерін қайрауға септігін тигізіп жатады. Бірақ бұл адамды асыра мақтау деген сөз емес. Әр мақ­тағаннан кейін сын айту да мүлдем еркінсіп кетуден сақтайды және келесі жолы ісін бұдан да сапалырақ жасауына септігі тиеді.

Баланың қабілетін 20 жыл зерттеген Стэнфорд университеті­нің профессоры Кэрол Двек бір­шама нәтижеге көз жеткізген. Атап айтсақ, ол қабілетті баланы қолдау мен қиын істі бітіру үшін тырысқан баланы мақтау туралы тәжірибе жүргізеді. Істеген жұмысы үшін не­месе тапқан ақылы үшін мақтау ес­тіген балалар арасында айтарлық­тай айырмашылық болған. Ақыл­ды балалар қолынан келетін істі ғана жасап, уақытты үнемдеген. Бірінші топтағы балалар тапсыр­маны 100 пайыз толық әрі дұрыс орындаған. Екінші топ шала орын­даған екен. Сол үшін ғалым бала­ны мақтауға сақтықпен қараған жөн деп есептейді. Баланы істеген жұмысы үшін емес, сол істі істеуге бел буғаны, тырысқаны үшін мақтау керек. Әрине, бұл айтыл­ғандардың барлығы баланың жа­сына тікелей байланысты. Мектеп жасына дейінгі баланы мақтау артық етпейді, керісінше көмекте­седі. Ал одан үлкендерге мақтау айтарда абай болған жөн. Психолог Дженнифер Хендерлонг 9-11 жас аралығында мектеп оқушыларына әртүрлі тапсырма берген екен. Олардың кейбірінің мінезін, кейбі­рінің қылығын, енді біреуінің тап­сырманы орындауын мақтаса, кей­бірін мүлдем мақтамаған. Содан кейін ешқайсысы орындай алмай­тын тапсырма беріп, олардың ал­ған әсерлерін тексерген екен. Мі­незі мен қылығы үшін мақтау ес­тіген балалар қиын тапсырманы орындай алмағаны үшін қатты рен­жіп, сәтсіздіктеріне мұңайып қал­ған. Алдыңғы тапсырманы орын­дауға тырысқан немесе дұрыс орындаған балалар қиын есеп­терді қатесіз шығарғанға дейін тапжылмаған. Демек, баланы орынсыз мақтау келесі бір сәтсіз­дігінде сағын сындыруы мүмкін.

Мақтау – айтуға лайық, лайық­ты емес деп бөлінбейді. Бұл жайында Құран Кәрімде: “Жа­­­ғым­сыз істері мен қолдарына тиген (болмашы бұйымға) мәз болған­дарды һәм қолдарының ұшы ти­меген істерді иемденіп, өздері атқарғандай мақтау естігенді қа­лайтындарды (оңады деп) ойла­ма. Сондай-ақ оларды азаптан құтылады деп те ойлама. Олар үшін жан төзгісіз азаптар бар”, – делінген.

Әр нәрсенің шегі болаты­нындай, артық мақтаудың да зиянды тұсы бар. Оның біріншісі бір адамды асыра мақтаған кезде оның сөзінде өтірік араласу қаупі жоғары болады.

Екіншіден, мақтау барысында әлгі адам рия шеңберіне кіріп кетуі мүмкін, өйткені мақтау сөздер көп жағдайда шынайылықтан алыс­татады.

Үшінші себеп, мақтау бары­сында адам өзіне беймәлім болған жайттарды сөз етеді. Төртіншіден, мақтаған адамыңның залым бо­лып шығуы ғажап емес. Ал залым адамды мақтауға Пайғамбарымыз (Алланың салауаты мен сәлемі болсын) тыйым салған .

Алла Тағала Құран Кәрімде: “Ендеше өздеріңді мақтамаңдар. Алла кімнің өзіне лайықты түрде тағзым ететінін жақсы біледі”, – деді.

Қазіргі қоғамда мақтау сөздер көп айтылады. Біз мақтау сөзді жа­ғымпаздану үшін айтқанды ұната­мыз. Осылайша лауазымы жоға­ры бастығымызды, өзімізден дү­ние-мүлкі көп адамдарды реті кел­сін-келмесін мақтай жөнелеміз. Бұл қате. Абай атамыз айт­қандай, мақтанның “үлкендік” де­ген түрі “салтанат құрып” тұр. Кә­не­ки, ол қандай мақтан? “Үлкендік – адам ішінен өзін-өзі бағалы есеп қылмақ. Яғни надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ атан­бастығын, әдепсіз, арсыз, бай­лаусыз, пайдасыз, сұрамшақ, өсек­ші, өтірікші, алдамшы, кеселді – осындай жарамсыз қылықтардан сақтанып, сол мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептемек. Бұл мінез – ақылды­лардың, арлылардың, артықтар­дың мінезі”, – дейді данышпан 21-ші қарасөзінде.

Керемет өсиет! Үлкендік, ар­тықтардың мінезі туралы шынайы білім. Асылымыз Абай үлкендікке кедергі он екі қылықты жіпке тіз­гендей қылып атап айтқан. Атал­ған кеселдің дені – тілден. Демек, сөз түзелсе – ел де түзелмек! Сон­дықтан қандай ортада жүрмейік, бір-бірімізді мақтағанда абай болайық! Шынайы мақтауға Алла тағала ғана лайық!

Хамзат ӘДІЛБЕКОВ,

“Қызылжар” орталық мешітінің бас имамы.