Жақсыбай САМРАТ: “ЖУРНАЛИСТ СЫНШЫЛ БОЛУЫ КЕРЕК”

Қазақтың ардақты қаламгері Шерхан Мұртаза “журналистің арқалағаны – алтын, жегені – жантақ” депті.  Иә, халық пен билік арасындағы алтын көпірге баланатын бұл мамандыққа екінің бірі, егіздің сыңары беттей алмайды. Саналы ғұмырын қазақ журналистикасының дамуына, әдебиетіміздің өрістеуіне арнаған жандардың бірі – жерлесіміз, Мәдениет қайраткері, Ақпарат саласының үздігі, Журналистер одағы сыйлығының лауреаты, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Есіл ауданының құрметті азаматы Жақсыбай Самрат. Жақында қаламгермен кездесіп руханият тақырыбында еркін сұхбат құрудың сәті түсті. Сол  әңгімемізді назарларыңызға ұсынып отырмыз.

– Жақсыбай Баянұлы, өзіңіз­бен еркін сұхбаттасудың, руха­ният жөнінде әңгімелесудің сәті түсті. “Әр адам – өз өмірінің сәу­летшісі” деген сөз бар ғой. Арты­ңызға бұрылып қа­ра­ғанда өткен 63 жыл ғұмыры­ңызды қалай елес­тетесіз?

– Өткен өмірім туралы ойлан­ған­да, бала кезім көңіл көкжиегіне қо­нақтайды. Жас күнімде әңгімені көп тыңдадым. Үйге қонақ келсе ұйықта­ған болып жатып, олардың әңгіме­лерін тыңдайтынмын. Кітапты да көп оқыдым, ұнаған кей тіркестерді қойын дәптеріме түртіп алып, реті келгенде пайдаланатынмын. Бірде дүкеннен сұрағанымды әпермеген шешеме “жұмыртқадан жүн қырық­қан сараң екенсіз” деп таң қалдыр­ғанмын. Сол кезде 2-3 сыныпта оқи­мын. Шешем ондай сөзді бұрын ес­тімеген екен, таңданысын жасыр­мады. Жазушы Сайын Мұратбеков­тің “Жусан иісі” хикаятында Аян деген бала бар ғой. Соған ұқсап ойым­нан ертегі құрастырып, бала­ларға айтып беретінмін. Айналамдағы адамдарды тамсандыруға ынтық болдым. Мақтансүйгіштігім де көп болды, үнемі жұрттың көзіне түсуге тырысып жүретінмін. Бұл енді көп баланың басында болатын әдеттер ғой. Сабақта бірінші болып жауап беруге, жұмбақ айтылса, бі­рінші болып шешуге тырысатын­мын. Бірде Шәмар Салжігітова деген апа­йымыздың “Үй үстінде ұсақ тас” де­ген жұмбақ айтқаны есімде. Жауа­бының жұлдыз екенін менен басқа ешкім білмеді. Апайымыз “өздерің де жұмбақ айтыңдар” дегенде мен жұ­лып алғандай “қора-қора қой өрер” дедім. Жауабы – кітаптың бет­тері. Өте арманшыл бала болдым, “көп түсті сиясы бар қаламсабым болса” деп арман­дайтынмын. Үлкен бол­ған­да оны кос­тюмімнің сыртқы қал­та­сына тағып алып жүрсем ғой деп қиялдай­тын­мын. Өте ұқыпты, тың­ғылықты бол­дым. Әрбір затым­ның өз орны бо­латын, бәрін өз орнына жинап қоя­тынмын.

– Сіз мамандығыңыз бойынша есепшісіз. Журналистикаға, жал­пы әдебиетке қалай келдіңіз?

– Есепші – жаным қалаған ма­мандық емес. Бала кезімнен жа­зушы, журналист болғым келді. Тілшілерді даярлайтын оқу орны болмады. Болашақ филологтарды оқытатын жақын маңдағы оқу орны Көкшетаудың пединституты ғана. Неге екенін білмеймін, оған барғым келмеді. Алыстағы Алматыға баруға жүрегім дауаламады. Ол кезде жоғары оқу орындарына “ақша беріп түседі екен” деген сияқты әңгіме желдей есетін. Есепке жүйрік болған соң жақын жердегі Целиноградқа (қазіргі Астана) барып, ауыл шаруа­шылығы институтының экономика факультетіне құжаттарымды өткіз­дім. Қаржы-экономикалық техни­ку­мына түсіп, “есепші” болып шықтым.

– Сіздің журналистикаға бет бұр­ған кезіңіз 1993 жыл еліміз енді ғана тәуелсіздігін алған аума­лы-төкпелі уақытпен тұспа-тұс келді. Сол сәтте кездескен қиын­дық­тар туралы айтып бересіз бе?

– Жуырда “Өмір жолы – тар соқ­пақ” атты 15-ші кітабым жарыққа шық­қалы жатыр. Бұл – мемуарлық шы­ғарма, өз өмірім туралы толғаныс. Сол туындыда Қызылжардағы ұлт­аралық ахуал, аумалы-төкпелі кезең туралы көзіміз көрген, басымыздан өткен оқиғалар толық баяндалады. Әрине, адамның бойында жігер болмаса түрлі кедергілерге тап болады. Адамды намыс деген асыл қасиет биікке шығарады. Менің де алдымнан түрлі кедергілер кесе-көлденең шықты. Жолым болмаған сәттер де кездесті. Соның бәрін на­мысымның арқасында жеңе білдім. Тіпті өзге тілді жетік білмейтінімізді көзімізге шұқып көрсететіндер де та­былды. Бірақ ондайлардан жасқан­ған емеспін. Белгілі журналист Серік Пірназар менен “Дидарғайып” деген жур­налдың бір санына тұздық боларлық сұхбат алған. Сонда бұрынғы авто­көлік басқармасында ревизор болып жүргенімде мені қудалап, соңыма түскен бір адам жайлы айтқанмын. Ол өзі кадр бөлімінің бастығы болды. Маған дейін қазақтың бірнеше бала­сын жұмыстан шығарып жібергенін естіген едік. Ол кәсіпорынның кадр бөліміндегі бар әйелге мені бақылап отыр деп тапсырып қойыпты. Бұл құрылымдық әдепті бұзу деген сөз. Әлгінің үстінен қызмет әдебін бұзды деп басқарма бастығының атына шағым жаздым. Бастығымыз қолдап, әлгіге ескерту жасады. Қазақтың әр баласының жүрегінде “мен осынау ұлан-байтақ жердің иесімін, елімді, жерімді қорғаймын” деген аяулы сезім болуы керек. Оны кез келген жерде, ортада айта білу маңызды.

– “Әдебиет әрі күшті, әрі нәзік, әрі көркем болуды тілейді” – деген екен қаламгер Ғабиден Мұстафин. Осы уақытқа дейін 14 кітап жазып­сыз. Олардың барлығы өз оқыр­манын тапты. Жеке адамдар тура­лы жазған туындыларыңыз бір төбе. Сіздің жазушылық кредоңыз қандай?

– Қаламгер айтқан үш қасиет әр жазушының бойынан табылуы керек. Кестелі сөздің шебері Ғабит Мүсіреповтің: “Қызыға жаз, қыза жаз, қыздыра жаз, қызықтыра жаз. Екін­шіден, ойланып жаз, ойлы жаз, ой сала жаз, ойландыра жаз! Үшінші­ден, ызамен жаз, кекпен жаз, кектен­діре жаз” деген сөзі бар. Ғабеңнің бұл қанатты тәмсілі менің өмірлік ұстанымыма айналған. Жазу үстелі­не отырғанда осы сөзге көз жүгірте­мін. Менің жазушылық кредом – осы. Сонымен бірге мен сыншылмын, ешнәрсені көзсіз қабылдай алмай­мын, әрқашан мәселенің астары мен тысына үңілуге тырысамын, сынап қараймын. Карл Маркс “Бәріне де күдікпен қара” – деген екен. Бұл – кінәмшіл күдік емес, ойланып қара, өтірік емесіне өзіңнің көзіңді жеткі­зуге тырыс деген мағынада айтыл­ған сөз. Осы сөз де маған үнемі қам­шы болып келеді.

– Ең алғашқы кітабыңыз – “Бітеу жара” отарлықтың езгісін көр­ген, ызғарлы Желтоқсан оқиға­сына қатысқан жастардың сол кездегі рухы мен жігері, бірлігі жа­йында жазылған роман. Оқып отырып түрлі оқиғаларға тап бо­ламыз. Туындыға әдеби қауым­ның, оқырманның көзқарасы қалай болды?

– Алматыдан алыстағы Қызыл­жарда тұратын жазушының Желтоқ­сан оқиғасына қайрылу себебі бәрі­ңізді қызықтыратын сияқты. Желтоқ­сан оқиғасы туралы маған дейін де көп дүние жазылды. Олардың бар­лығында түрлі фактілер кездеседі. Жастардың жапа шеккендігі жиі ай­тылды. Алаңға шыққан өрімдей ұл-қыздарға аңғал, білімсіз деген сынды жалалар жабылды.

Бірақ оқиғаның тарихи маңызы, жастардың кеңестік империядан тайсалмай, тайталасқан саналы қар­сылығы, яғни ерен ерлігі ескерусіз қала берді. Меніңше, Желтоқсан оқиғасын біз осы тұрғыдан қарауы­мыз керек. Оқиғаға қатысқан қыздар мен жігіттер империяның шовинистік саясатының әділетсіздігіне әбден қаны қайнаған, өктемзорлықпен жүргізілген жаппай орыстандыру саясатына барынша ызалы жандар болатын. Мемлекетімізді өзге этнос өкілінің басқаруына жастар жол бер­меді. Егер бұл оқиға 50-60 жылдары болса сталиндік қанды қасаптан жасқанып, есеңгіреп қалған халық үнсіз көнер еді, ал 1986 жылы “Қайта құру”, “Жаңаша ойлау” деген сияқты демократиялық жаңғырықтар есті­ліп, елдің рухы, соның ішінде бұғып жатқан ұлттық сезімі де оянып, ашық көрініс таба бастаған. Сондықтан да жастар көтеріліске ұласқан қарсылық акциясына саналы түрде шықты. Міне мен оқиғаны осы тұрғыдан көрсетіп, көркем әдебиетте баяндап, саналы, рухты, білімді жастардың образын жасауға тырыстым. Сол кездегі биліктің пасық, қитұрқы әрекеттерін де көркем бейнелермен әшкереледім. “Бітеу жара” осылай өмірге келді. Оның неге “Бітеу жара” аталғандығы да түйсікті жанға түсі­нікті. Өйткені бұл оқиғаның басы-қасында болған коммунистік режім­нің кейбір функционерлері әлі де өкімет басында отыр. Олар қанды оқиғаның ортасында жүрсе де қар­сы­лық білдіріп, жастарды қорғауға жарамады, керісінше империяның сойылын соқты. Осындай жағдайда бар шындықты толық айта алмай­сың. Әрине, басыңды бәйгеге тігіп, шыңғырған шындықты айтуға болар, бірақ елдің іргесі әлі толық бүтіндел­мей жатқанда шаңырақты шайқал­тып, билік басындағы адамдардың істеріне көлеңке түсіре беруге бол­майды. Сондықтан Желтоқсан оқиға­сы әлі күнге үстінен сипағанда қан шықпайтын, бірақ астындағы жара жазылмай жатқан халқымыздың бір қасіреті.

“Бітеу жара” туралы кезінде га­зеттерге көп жазылды, телехабарлар да түсірілді. Түркияның Ардаһан университетінде Бану Нақышбек деген қызылордалық қыз магистрлік дисертация қорғады. Думан Мұха­мед­жанов есімді жігітіміз аудиобас­пасын шығарды. Қазір кейбір ұшақ­тарда оны жолаушылар аудиодан тыңдайды. Мұхтар Мағауин ағамыз “Жұлдызға” шығарды.

– Алтайдың ақиығы Оралхан Бөкей “Журналистика – жол үс­тін­дегі әдебиет”, – деген екен. Жур­налист бола жүріп, жазушы­лық­пен, шығармашылықпен айна­лысу қиын емес пе?

– Әрине, оңай емес. Менің кейбір кітаптарым ұзақ жылғы үзілістерден кейін жарыққа шықты. Мысалы “Өзгеленді бұл ғалам” деген кітабым 2003 жылы жазылып, тек 2008 жылы баспа бетін көрді. Еліміздің бас газеті – “Егемен Қазақстанда” жұмыс істеп жүрген кезім. Саяси шолушымын. Айы­на 25-30 мақалам шығып тұра­тын. Сол кездегі Мемлекет басшы­сы­ның, Парламент басшылығының, Үкімет мүшелерінің жасаған сапар­лары туралы да біраз мақала жаз­дым. Президентпен бірге 30 шақты шет мемлекетте болдым. Ел көріп, жер көріп, көкірек көзім ашылып, өмірлік көзқарасым қалыптасты. Баспасөз бетінен түспей, түрлі сыйлықтар мен атақтар алып жатқан соң есімім елге танылды. Сол сапар­ларда байқағаным Еуропа елдері өте мәдениетті, шаһарлары таза, сәнді болып келеді. Адамдар бір-бірін ерекше сыйлайды. Менің ең алғашқы барған елім Австрия еді. Оның астанасы – Вена қаласының қақ ортасында адамдарды пар атқа жегілген тамаша сәнді фаэтон­дар­мен, күймелермен қыдыртатын қыз­мет бар. Халық оларға отырғанда өзін орта ғасырлардағы еуропа­лық шонжарлардай сезінеді. Ал енді сол аттар жарқыраған көшелерді был­ғамас үшін памперс кигізіп қойған. Бір өңкей ірі тұлғалы, семіз аттар адуын желіспен аяқтарындағы таға­сымен жолды тақ-тұқ еткізіп, жұмсақ күймеде қыдыртқанда бір ерекше күйде боласың… Америкаға барған­да адам өзін еркін сезінеді. Оның Вашингтон мен Нью-Йорк қалала­рында екі рет болдым. Заңды бұзба­саң саған ешкім тиіспейді, еште­ңеден жасқанбайсың. Ал Ресейдің Мәскеу мен Санкт-Петербург қала­ларында кез келген жерде полиция тоқтатып, құжатта­рыңды тексеруі мүмкін. Осы сапар­лар­дың барлығы менің журналист, жазушы болуыма оң әсер етті.

– Сіздің “Ізденіс жылдары” атты кітабыңызды “Егемен Қазақ­стан” газетінде жұмыс істеп жүр­ген кезіңіздің жемісі деп айтуға болады. Басқа да еңбектеріңізге қысқаша шолу жасап өтсеңіз?

– Дұрыс айтасыз, “Ізденіс жыл­дары” атты публицистикалық жина­ғым барған елдерім, көрген оқиға­ларым туралы жазылған дүниелер­ден тұрады. Олардың бәрі де кезінде “Егеменге” жарияланған. Бір ерек­ше­лігі бұл еңбегіме Жапония, Ма­лайзия, Моңғолия, Қытай, Сирия, Йордания, БАӘ сияқты Азия елдері мен ТМД аумағындағы Түркімен­стан, Өзбекстан, Қырғызстан елде­ріне барған сапарларымда көрген, бастан кешкен оқиғаларым жайында жазылған мақалаларым енгізілді. “Диверсант балалар” деген мақа­лам­ның оқиғасы қызық. 1941-1944 жылдары Украинаны басып алған неміс фашистері осы өңірлерге өз­дерінің биліктерін орнатқаны белгілі. Балалар үйіндегі жетімдер арасынан ата-аналары “халық жауы” деп та­нылған 13-14 жастағы балаларды те­ріп алып, “Кеңес өкіметі сендерге жа­зықсыз зардап шеккізді. Ата-аналарыңды жазықсыз атты, сендерді же­тім етті. Енді сол Кеңес елінен кек ал­ғыларың келе ме?” деген. Бұған ба­ла­лар көне кеткен. Содан осы бала­ларды ди­вер­сант етіп дайындап, КСРО-ның тылына ұшақпен апарып түсіреді. Арқалаған дорбасы бар, отын теріп жүрген балалардан НКВД күдіктен­бейді. Дорбаға жарылғыш заттар орналастырылған. Диверсант бала­лар оларды темір жолдарға тастап ке­тіп, үстінен пойыз басқанда жары­латындай етіп қояды. Осындай жол­мен олар бірнеше пойызды апатқа ұшыратқан. Бұл әңгіме КСРО уа­қытында айтылмады, соңғы жыл­дары ғана белгілі болған.

“Жылдар жылжып барады…” жи­на­ғым да “Егеменге” және басқа да газет-журналдарға шыққан қызықты материалдарымнан тұрады. Менің көр­кем шығармаларым жоғарыда ай­тылған “Бітеу жара”, одан кейін “Өз­геленді бұл ғалам”, “Бұралаң жол” атты романдарым және “Күзде гүл­де­ген алмалар” атты әңгімелер жи­нағым мен “Кенже ұл” атты дра­мам. Публицистикалық шығарма­ла­рым­ның арасында “Абылайдың ақ үйі” ең­бегімді ерекше атап өтер едім. Қы­зылжар қаласының аумағында Абы­лай ханның үйі болғандығын қа­лай дәлелдеп шыққанымыз жайлы жа­зылған бұл кітапты көп адам біле­ді. Қазір Петропавл қаласында­ғы ең ма­ңызды тарихи орын осы – Абы­лай­дың ақ үйі. Ол ханның музейі ре­тін­де халыққа қызмет етіп келеді. Бел­гілі журналист Кәрібай Мұсыр­ман:

“Абылайдың ақ үйі” –

Қызылжардың бақ үйі.

Болған мұнда деп көнбей

Тұрды жалғыз қасқиып.

Хан алдында парызды

Терең ұққан тәрізді.

Айналдырды ақыры –

Ақиқатқа аңызды, – деген болатын бір өлеңінде.

Бұлардан басқа мен бірнеше адамның өмірі мен қызметі жайлы кітаптар шығардым. Соның ішінде қадірлі ақсақал Сапар Дүйсенов, белгілі педагог Назымбек Оразым­бетов жайлы жазылған кітаптарым жаныма ыстық.

– Бүгінде алпыс үш жастың бе­ле­сіне көтерілгелі отырсыз. Қан­дай сезімдесіз? Жуырда оқырман­дар­дың қолына тиетін он бесінші кітабыңызда ғұмырбаяныңыз баян етілген ғой?

– Бұл, жоғарыда айтқанымдай, екі томнан тұратын өзім туралы ме­муарлық еңбек. Алғашқы томы шығу­ға дайын. Адам 63-ке толғанда өмір­дің бір белесіне шығады ғой. Біз де сол белестен асып барамыз. Алла­ның қанша өмір беретіні белгісіз. Сондықтан өз өмірімді, бастан кеш­кен барлық дүниемді өз заманыммен үйлестіріп, баяндап кетуді парыз са­надым. Тарих дегеннің өзі де жеке адамдардың бастан кешкен оқиға­ларынан тұрады. Ойлы оқырман өз бағасын бере жатар.

– Әңгімеңізге көп рақмет!

Әңгімелескен

Аманжол ЗАҒЫПАР,

 “Soltüstık Qazaqstan”.