ЕГЕМЕНДІК – ЕҢ ҚАСТЕРЛІ ҰҒЫМ

“Егемен болмай, ел болмас” деп, ата-бабаларымыз армандап айтып кеткен егемендікке қол жеткізіп, әлемнің саяси картасынан ойып орын алған мемлекет құру бақыты бізге бұйырды. Бұған мерейіміз тасып, еліміздің егемендігі мен тә­уел­сіздігі жарияланған күндердің екеуін де мерекелейтін болдық.

Ал Тәуелсіз Мемлекеттер Дос­тас­тығы елдерінің ішінде Ресей Фе­дерациясында тәуелсіздік күні жоқ. 1990 жылы осы елдің халық депутат­тарының бірінші съезі Ресей Кеңес­тік Федеративтік Социалистік Рес­пуб­ликасының мемлекеттік егемен­дігі туралы декларацияны қабылда­ған 12 маусым қазір “Ресей күні” мем­ле­кеттік мерекесі ретінде атап өті­леді. Бұл ретте Ұлыбритания сияқты бұрынғы отаршыл империяда да тәуелсіздік мейрамы жоқ екендігі ойға оралады.

Шынтуайтында, РКФСР мемле­кеттік егемендігі туралы деклара­ция­сында өзінің Конституциясы мен заңдарының Кеңес Одағының Конс­титуциясы мен заңдарынан басым­дығын жариялап, егемен мемлекет ретінде өмір сүре бастағаны жаңа тарихтан мәлім. Көрші елдің мемле­кеттік тәуелсіздік туралы консти­туциялық заң қабылдамағанының себебі де осы болса керек.

Белорусь КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы мемлекеттік егемендік туралы декларация қабылдаған 27 шілдені 1995 жылға дейін Тәуелсіз­дік күні ретінде мерекелеп келді. Се­бебі, Белорусь КСР Жоғарғы Кеңесі 1991 жылғы 25 тамызда болған ке­зектен тыс және төтенше сессия­сын­да мемлекеттік тәуелсіздік тура­лы жеке декларация қабылдамай, бұ­рын қабылданған мемлекеттік еге­мендік туралы декларацияға конс­титуциялық заң мәртебесін берумен шектелді. Ал 1996 жылы өткізілген республикалық референдумда Екін­ші дүниежүзілік соғыста гитлершіл басқыншылардан азат етілген 1944 жылдың 3 шілдесі – Беларусь Рес­публикасының Тәуелсіздік күні бо­лып белгіленді.

ТМД елдері – Әзірбайжан, Өз­бекстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Түрк­іменстан, Молдова 1989-1990 жыл­дары өздерінің мемлекеттік еге­мен­дігі туралы декларация қабыл­да­­ғанымен, осы тарихи маңызды құ­жат жария етілген күндерді мереке­лер тізбесіне енгізген жоқ. Тек 1991 жы­лы мемлекеттік тәуелсіздік тура­лы ресми құжаттар қабылданған күн­дерді “Тәуелсіздік күні” ұлттық неме­се мемлекеттік мерекесі ретінде атап өтеді.

Кеңес Одағының құрамындағы одақтас республикалардың “егемен­дік шеруін” Балтық жағалауы мемлекеттері бастағаны белгілі. Тас құр­сауды бұзу әрекетін бірінші болып Эстония жасап, 1988 жылғы 16 қара­шада өзінің мемлекеттік егемендігі туралы декларациясын жариялады. 1989 жылғы 26 мамырда Литва, 28 шілдеде Латвия осындай саяси құ­жат қабылдады. Алайда аталған мем­лекеттер де өз егемендігін жария­ла­ған күндерді мерекелемейді. Тек өз мемлекеттерінің құрылған және тәуелсіздігін қалпына келтірген күндерді мемлекеттік мерекелер ретінде жыл сайын атап өтеді.

Осы орайда мемлекеттік еге­мендік пен мемлекеттік тәуелсіздік бір-бірімен ажырағысыз байланыс­ты ұғымдар екенін айтқан жөн. Уики­педияда және саяси сөздіктерде француздың “souveraineté” сөзінен аударылған егемендік ұғымы мем­ле­кеттің сыртқы істердегі тәуел­сіз­дігін және мемлекеттік биліктің ішкі істердегі үстемдігін білдіретіні, сон­дай-ақ саяси тұрғыдан алғанда, тә­уелсіздік сыртқы қатынастарда мем­лекеттің егемендігінің міндетті бір бөлігі болып саналатыны, ал ішкі қатынастарда билік тармақтарының бөлінуін білдіретіні атап көрсетілген. Яғни мемлекеттік егемендік ұғымы – мемлекеттік тәуелсіздік ұғымымен салыстырғанда әлдеқайда кең де маңызды.

Өткен ғасырдың сексенінші-тоқсаныншы жылдарында ұлттық құ­рамындағы қазақ халқының үлес сал­мағы 40 пайыз ғана болған, ал сол­түстік өңірлерінде ұлтсыздан­дыру сая­саты ерекше екпінмен жүр­гізіл­ген біздің ел үшін 1990 жылғы 25 қа­занда қабылданған “Қазақ Совет­тік Социалистік Республи­касының мем­лекеттік егемендігі туралы” Деклара­цияның мәні ерекше. Бұл ретте Пре­зидент Қасым-Жомарт Тоқаевтың былтыр Республика күні­не орай Ақ­ордада болған салта­нат­ты жиында: “Егемендік декларация­сын халық­тың жан-жақты және ұзақ жылғы кү­ресінің нәтижесі деуге бо­лады. Әри­не, мұндай қадамға бару оңай бол­ған жоқ. Еліміздің сол кез­дегі саяси-әлеуметтік және демо­графиялық ахуалы тұрғысынан қа­расақ, бұл өте батыл әрекет бола­тын.

Егемендік декларациясы – тәуе­кел мен дипломатияның, ақыл мен сабырдың жемісі. Осы тарихи құжаттың әсері көп ұзамай байқала бастады. Біз қоғамның іргетасын жаңартып, жаңа белестерге ұмтыл­дық. Қазақстан қиын өткелден өтіп, іргелі ел болуға бағыт ұстады. Ұлы Абай айтқандай, “ақырын жүріп, анық баса” отырып, ешқандай дүр­белеңсіз тәуелсіздікке қол жеткіздік”, – деген пайымы сол кездегі өмір шындығынан туындаған.

Одақтас республикалардың “егемендік шеруі” біздің елдегі қоғамдық-саяси жағдайға елеулі әсерін тигізгені анық. Мемлекеттік егемендікті жариялауды талап етушілер қатары қалыңдап, қоғам­дық қозғалыстар 1990 жылғы қазан айында аса белсенділік танытты. Олар сол кездегі республика аста­насы – Алматы қаласындағы Жо­ғарғы Кеңес ғимаратының жанын­да саяси митингілер өткізді. Пикет ұйымдастырып, аштық жариялаған жастар да болғаны жадымызда. Кей өңірлерде казачествоның бас кө­теруі де халқымыздың нара­зылығын туғызып, әсіресе, жастар­дың ұлттық сана-сезімін оятып, егемендік идея­сы төңірегінде ұйыстыра түсті.

Шын мәнінде егемендік декла­рациясы Кеңес Одағының іргесі шай­қалып, күйреудің алдында тұрған ал­мағайып кезеңде еліміздің алдағы да­му жолын дербес бел­гілеуіне мүм­кіндік берген алғашқы саяси құжат болды. Оның қағидат­тары негізінде 1991 жылғы 16 жел­тоқсанда “Қа­зақстан Респуб­ликасының мемле­кеттік тәуелсіздігі туралы” Консти­туция­лық заң қабылданды.

Егемендік декларациясын қа­былдау оңай болмағаны да мәлім. Оның негізгі жобасы және Жоғарғы Кеңесте құрылған “Демократиялық Қазақстан” депутаттық тобы ұсынған баламалы жоба республикалық баспасөзде жарияланып, қоғамда қызу пікірталас тудырды. Бұл құжат­тар он екінші шақырылымдағы Жо­ғарғы Кеңестің екінші сессиясында, 1990 жылғы 15-16 қазанда кеңінен талқыланды. “Демократиялық Қа­зақ­стан” тобы ұсынған жоба автор­лары біздің көп этносты елде ұлттық республиканың орнына азаматтық қоғам құрылуға тиіс деген ұстаным­да болды. Депутат Сұлтан Сартаев оларға қарсы уәж айтып: “Ұлттық мем­лекет азаматтық қоғамға, яғни құқықтық мемлекетке қайшы кел­мейді. Мәселен, Англия – кұқықтық мемлекет. Алайда ол – ағылшын­дардың ұлттық мемлекеті. Сондай-ақ Франция, Испания, Жапония жә­не басқа көптеген ұлттық негіздегі құқықтық мемлекеттерді мысалға кел­тіруге болады. Біз де осы мемле­кеттердің үлгісінде өзіміздің егемен­ді, ұлттық республикамызды дамы­тып, көркейтеміз” дегені есімізде.

Декларация жобаларын екі күн бойы қызылкеңірдек болып айты­сып-тартысып талқылаған депутат­тар бірқатар мәселе бойынша ортақ шешімге келе алмауына байла­нысты Жоғарғы Кеңес 16 қазанда 25 депутаттан тұратын арнайы келісім комиссиясын құрып, оның жұ­мы­сына жетекшілік жасауды депу­тат, академик Салық Зимановқа тап­сырды. Осы комиссия он күн бойы жұмыс істеп, декларация жо­ба­ла­рының әрбір бабын жан-жақты қа­рап, көпшілік дауыспен мақұ­лдады.

Келісім комиссиясы әбден пы­сықтаған декларация жобасы 1990 жылғы 25 қазанда Жоғарғы Кеңестің жалпы отырысында қаралды. Тал­қылау 6 сағатқа созылып, тағы да қызу пікірталас өрбіп, құжат жоба­сының әрбір бабы бойынша дауыс беру жүргізілді. Сол кездегі Мемле­кет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев келісім комиссиясы әзірлеген декла­рация жобасының бап­тарын қолдап сөз сөйлеп, дау­ласқан депутат­тар­ды келісімге ша­қырып, орынды ұсы­ныстар да енгізіп отырғандығы оң әсерін тигізіп, ақыры аса маңызды тарихи құжат де­путаттардың көпші­лігінің дауысы­мен қабылданды. Оған 360 депу­таттың 71-і қарсы дауыс бергендігі – сол кезде елі­міздің егемендігіне, ана тіліміз бен ата салт-дәстүрімізді жаңғыртып, ұлт­тық өркендеуімізге қарсы адам­дардың аз болмаған­ды­ғын аңғар­тады. Ал Парламент мүше­лерінің 181-і ұлты қазақ азаматтары болға­нымен, олардың ішінде, өкі­ніш­ке қарай, “Демократиялық Қа­зақстан” тобының белсенді мүшеле­рі ретінде көзге түскен кейбір белгілі саяси тұлғалар да бар еді.

17 баптан тұратын декларация­ның 1-ші бабында: “Қазақ Советтiк Социалистiк Республикасы – еге­мендi мемлекет, ол басқа республи­калармен Егемендi Республикалар Одағына ерiктi түрде бiрiгедi және олармен өзара қатынастарын шарт­тық негiзде құрады. Қазақ ССР-і Одақтан еркiн шығу құқығын өзiнде сақтап қалады”, – деп жазылды. 2-ші бапта Республикамыз ұлттық мем­ле­кеттiгiн сақтау, қорғау және ны­ғайту жөнiнде шаралар қолдана­тындығы, 3-ші бапта егемен еліміз­дің қазіргі шекарасындағы террито­риясы бөлінбейтіні және оған қол сұ­ғылмайтындығы мәлімделіп, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, өзге де топтар немесе жекелеген адам­дар тарапынан еліміздің конститу­циялық құрылысына қарсы жасала­тын кез келген күштеу әрекетi, оның территориясының тұтастығын бұзу­ға шақыратын, сондай-ақ ұлт араз­дығын қоздыратын жария ұрандар заң бойынша жазаланатындығы ескертілді. 8-ші бапта Республика өзінің егемендi құқықтары мен Конс­титуциясын бұзатын Одақтың заң­дары мен оның жоғары органда­рының актiлерiнiң қолданылуын тоқтата тұруға құқылы екендігі атап көрсетілді. 9-шы бапта жер және оның қойнауы, су, әуе кеңiстiгi, өсiм­дiктер мен хайуанаттар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар, халық­тың мәдени және тарихи қазына­лары, бүкiл экономикалық, ғылыми-техникалық әлеует – бүкiл ұлттық байлық Республиканың ерекше меншiгiнде болатындығы жария етілді. 10-шы бапта Республика мемлекеттiк банк және өзiнiң қаржы-кредит жүйесiн құруға құқылы екендігі, мемлекеттiк бюджетiн дер­бес қалыптастыратыны, жалпы­ одақ­­тық мүліктегi, оның iшiнде ал­мас, валюта қорлары мен алтын қорын­дағы өз үлесiне құқығы барын мәлім­деді. 11-ші бапта Республика эколо­гиялық қатер төндіретін объек­ті­лердің құрылысына тыйым салуға және олардың жұмыс iстеуiн тоқ­татуға құқылы екендігі айтыла келіп, ядролық қарудың сыналуына, жап­пай қырып-жоятын қарудың өзге де түрлерiн сынау полигондарын са­луға тыйым салынатындығы мә­лімделді. 13-ші бапта еліміз Жоғарғы Кеңесі мен Президентіне бағынатын өз iшкi әскерiн, мемлекет қауiпсiздiгi және ішкi iстер органдарын ұстауға құқылы екендігі, 14-ші бапта Рес­публика халықаралық қатынастар­дың дербес субъектiсi болуға, сырт­қы саясатты өз мүдделерiне сай бел­гiлеуге, дипломатиялық және кон­сулдық өкiлдiктер алмасуға, халық­аралық ұйымдардың, оның iшiнде Бiрiккен Ұлттар Ұйымының және оның мамандандырылған мекеме­лерiнiң қызметiне қатысуға құқылы екендігі, шет мемлекеттермен эко­номикалық және сауда байланыс­тарын өзара тиiмдi шарттар негi­зiнде құратындығы айтылды.

Егемендік декларациясы еліміз­де батыл шешімдер қа­был­дауға жол ашты. Президент өз Жарлы­ғымен Семей ядролық сынақ полигонын жапты. Сондай-ақ Қазақ КСР-нің Қауіпсіздік кеңесін құру, Одаққа ба­ғынышты мемлекеттік кәсіпорын­дар мен ұйымдарды Қазақ КСР Үкіме­тінің басқаруына көшіру, алтын қоры және алмас қорын құру, елдің сырт­қы экономикалық қызме­тінің тәуел­сіздігін қамтамасыз ету туралы Жар­лықтар шығарды. Осы­лайша одақ­тық министрліктердің үстемдігі жо­йылып, республиканың шын мәнін­дегі егемендігі қамта­масыз етілді.

Мемлекет басшысының 1995 жылғы 18 қазандағы Жарлығымен 25 қазан Ұлттық мереке – Респуб­лика күні деп жарияланды. 2001 жылы бұл күн мемлекеттік мереке­лер қатарына жатқызылды. 2009 жылы Республика күні мемлекеттік мерекелер тізбесінен алынып тас­талды. Бұған қоғамдағы “Тәуелсіздік күні бар болған соң Республика кү­нінің қажеті қанша?” деген сы­ңаржақ пікір себеп болды. Ал Пре­зидент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 29 қыркүйекте Республика күніне ұлттық мереке мәртебесін қайтарған заңға қол қойды.

Мемлекет басшысының “Қайта жаңғырған Республика күні – бұл халқымыздың рухын көтеріп, елдігі­мізді нығайта түсетін аса маңызды тарихи қадам” деген сөзінің ма­ғынасы терең. Пайымдап қарасақ, мұның өзі егемендік декларациясын әзірлеуге және оны қабылдауға аянбай ат салысқан атақты заңгер­лер, академиктер Салық Зиманов, Сұл­тан Сартаев, Қайрат Сапар­ғалиев, Мұрат Баймаханов, көрнекті мемле­кет және қоғам қайраткері, егемендік декларациясын қабыл­даған Жоғар­ғы Кеңестің төрағасы болған Ерік Асанбаев, кімнің кім екені анық бай­қалған сын сәттерде ұлттық мүд­де­лерімізді шынайы жанашырлықпен қорғасып, “орыс халқының қазақ ұлы” атанған депу­тат Александр Княгинин сынды елін сүйген ерлер­дің ерен еңбегіне бе­рілген әділ де лайықты баға екені де даусыз.

Кәрібай МҰСЫРМАН,

Қазақстанның құрметті журналисі.