Тәуелсіздікке жол ашқан құжат

1990 жылы Алматыдағы “Зерде” ғылыми журналының редакциясын­да бөлім меңгерушісі болып қызмет істеп жүрген кезімізде еліміздің тә­уел­сіздігіне тұңғыш рет жол ашқан құн­ды құжаттың қабылдануына бай­ла­нысты өткізілген салтанатты жиынға қатысып, осынау тарихи оқи­ғаға біз де куә болған едік.

Қазақстан Республикасы Прези­дентiнiң 1995 жылғы жарлығымен 25 қазан – Республика күнi Қазақ­стан Республикасының Ұлттық ме­рекесi болып жарияланды. Арада алты жылдан астам уақыт өткенде, 2001 жылғы 13 желтоқсанда “Қазақ­стан Республикасындағы мереке­лер туралы” жаңа Заң қабылданып, 25 қазан – Республика күні Қазақ­стан Республикасындағы ұлттық ме­реке санатынан мемлекеттік мере­келер санатына ауыстырылды.

Жиырма бір жылдан кейін, 2022 жылғы 16 маусымда өткізілген Ұлттық құрылтайдың I отырысында сөйлеген сөзінде Мемлекетіміздің басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Республика күніне ұлттық мереке мәртебесін қайтаруды ұсынды. Сөйтіп “қазанның жиырма бесі күні жыл сайын Егемендік күнін еліміздің басты мерекесі ретінде атап өтуіміз керек” деген ойын ортаға салды.

Президентіміз бұл тұжырымын: “1990 жылы 25 қазанда Қазақстан­ның Егемендігі туралы декларация қа­былданды. Бұл еліміздің тәуел­сіз­дік жолындағы тұңғыш қадамы бо­ла­тын”, – деп негіздеді. Көп өтпей, 2022 жылғы 29 қыркүйекте Прези­дентіміз “Қазақстан Республика­сы­ның кейбір заңнамалық актілеріне кинематография, мәдениет және ме­рекелер мәселелері бойынша өз­герістер мен толықтырулар енгізу ту­ралы” Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды. Міне осы Заңға сәй­кес 25 қазанда атап өтілетін Рес­публика күні – еліміздің Ұлттық ме­ре­кесі мәртебесіне қайта ие болды.

Иә, жоғарыда айтқанымыздай, 1990 жылғы 25 қазанда “Қазақ Со­веттік Социалистік Республикасы­ның Мемлекеттiк егемендiгi туралы декларация” қабылданып, тиісінше Қазақ ССР Жоғарғы Советінің 1990 жылғы 25 қазандағы №307-XII Қау­лысы жарияланды.

Қазақ Советтiк Социалистiк Рес­публикасының Мемлекеттiк егемен­дi­гi туралы декларация 17 баптан тұрады. Бүгінде құлағымызға әбден сіңіп, үйреншікті ұғымдарға айна­лып кеткен Қазақстан халқының ер­кiн бiлдiру, барлық азаматтар үшiн лайықты және тең тұрмыс жағдайын жасауға ұмтылу, елімізде тұратын халықтарды топтастыру мен олар­дың достығын нығайтуды бiрiншi дә­режелi мiндет деп санау, жалпыға бiрдей адам құқықтары декларация­сын және ұлттардың өзiн-өзi еркiн билеу құқығын тану, қазақ ұлтының тағдыры үшiн жауапкершiлiктi ұғы­ну, iзгiлiктi демократиялық құқықтық мемлекеттi құруға бел байлау деген қағидалар осынау тарихи құжатта тұңғыш рет мемлекеттік дәрежеде ресми түрде жарияланды.

Декларацияның 1-ші бабында: “Қазақ Советтiк Социалистiк Рес­пуб­ликасы – егемендi мемлекет, ол басқа республикалармен Егемендi Республикалар Одағына ерiктi түр­де бiрiгедi және олармен өзара қа­тынастарын шарттық негiзде құ­ра­ды”, – деп жазылып, Қазақстанның Кеңес Одағынан еркiн шығу құқығын өзiнде сақтап қалатыны атап көрсе­тілді. Ал декларацияның 2-ші ба­бын­да: “Қазақ ССР-і ұлттық мемле­кет­тiгiн сақтау, қорғау және нығайту жөнiнде шаралар қолданады. Қазақ халқының және Қазақстанда тұра­тын басқа да ұлттардың төл мәде­ниетiн, дәстүрiн, тiлiн қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық қадiр-қасиетiн нығайту Қазақ ССР-і мемлекеттiгінiң аса маңызды мiн­деттерiнiң бiрi болып табылады” деп жазылған.

Декларацияның 3-ші бабында қазiргi шекарасындағы Қазақ елінің аумағы бөлiнбейтіні және оған қол сұғылмайтыны, оның келiсiмiнсiз пайдалануға болмайтыны жазыл­ды. Саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бұқаралық бiрлестiктер, өзге де топтар немесе жекелеген адамдар тарапынан Қазақ елінің конституциялық құрылысына қарсы жасалатын кез келген күштеу әре­кет­терi, оның аумағының тұтасты­ғын бұзуға шақыратын, сондай-ақ ұлт араздығын қоздыратын жария ұрандар заң бойынша жазалана­тыны атап көрсетілді.

Республиканың барлық ұлт аза­маттары Қазақстан халқын құрайты­ны әрi ол Қазақ елінде егемендiктiң бiр­ден-бiр иесi және мемлекеттiк өкiмет билiгiнiң негiзi екені, мемле­кеттік өкiмет билiгiн Қазақ елінің Конституциясы негiзiнде тiкелей де, өкілеттi органдар арқылы да жүзеге асыратыны декларацияның 4-ші бабында көрініс тапты.

Декларацияның 5-ші бабында елі­міздің iшiндегi, басқа республи­калар арасындағы көшу-қону үде­ріс­тері реттеліп отыратыны, 9-шы бапта жер және оның қойнауы, су, әуе кеңiстiгi, өсiмдiктер мен хайуа­нат­тар дүниесi, басқа да табиғи ре­сурстар, халықтың мәдени және та­рихи қазыналары, бүкiл экономика­лық, ғылыми-техникалық әлеует – ел аумағындағы бүкiл ұлттық бай­лық Республика егемендiгiнiң негiзiн құрай отырып, оның ерекше мен­шiгiнде болатыны бекітілді.

Декларацияның 11-ші бабы бо­йынша Қазақстан аумағында ядро­лық қарудың сыналуына, жаппай қырып-жоятын қарудың өзге де түр­лерi (химиялық, бактериологиялық, биологиялық және басқалар) үшiн сы­нақ полигондарын салуға және олардың жұмыс iстеуiне тыйым салынды.

Қазақ елінің өз аумағындағы яд­ролық және басқа полигондардың, әскери-өнеркәсiптік кешен нысан­да­рының қызметiнен Республика халқының денсаулығына, табиғи ор­тасы мен экономикасына келтiрiл­ген зиянды өтетіп алуға құқығы не­гізделді.

Декларацияның 12-ші бабында өздерiнiң ұлттық-мемлекеттiк және автономиялы құрылымдарынан тыс Қазақ елінде тұратын немесе Одақ аумағында ондай құрылымдары жоқ ұлттар мен ұлыстардың өкiлде­рiне қоғам өмiрiнiң барлық салала­рында құқықтық теңдiк пен тең мүм­кіндiктерге кепiлдiк берiлдi. Қазақ елі республикадан тыс жерлерде тұратын қазақтардың ұлттық-мәдени, рухани және тiл жөнiндегi қаже­тiн қанағаттандыруға қамқорлық жа­сайтыны осы декларацияда тұңғыш рет мәлімделді.

Сонымен бірге декларацияда қазақ елінің халықаралық қатынас­тардың дербес субъектiсi болуға, сыртқы саясатты өз мүдделерiне сай белгiлеуге, дипломатиялық және консулдық өкiлдiктер алмасуға, халықаралық ұйымдардың, оның iшiнде Бiрiккен Ұлттар Ұйымының және оның мамандандырылған мекемелерiнiң қызметiне қатысуға құқығы бар деп көрсетілді.

“Республика шет мемлекеттер­мен экономикалық және сауда бай­ланыстарын ерiктiлiк пен тең құқық­тық принциптерiн сақтай отырып, өзара тиiмдi шарттар негiзiнде құра­ды, сыртқы экономикалық қызмет мәселелерiн дербес шешедi”, – деп жазылды декларацияда.

Осынау тарихи құжатта Қазақ елінің елтаңбасы, туы және гимні мемлекеттік егемендіктің қасиетті рә­міздері екені және оларды қор­лаудың қандайы болса да заңмен жазаланатыны, декларация Қазақ елінің жаңа Конституциясын, еге­менді мемлекет ретінде Респуб­ликаның мәртебесін жүзеге асыра­тын заң актілерін әзірлеу үшін негіз болатыны жария етілді.

Иә, осыдан отыз үш жыл бұрын, 1990 жылғы 25 қазанда Қазақстан тәуелсіз ел ретіндегі алғашқы қада­мын жасап, жаңа кезеңге аяқ басты. Алдыңғы буын аға-апаларымыздың егемендік жолындағы ерен еңбек­тері ұмытылмай, жадымызда жат­талып қалатынында күмән жоқ.

Мырзантай ЖАҚЫП,

М.Қозыбаев атындағы СҚУ-дың қауымдастырылған профессоры.